Uliger domog

Добавлено: 01.08.03, 12:15 +0000 **Uliger domog**

Mend amar baina uu. Bi neg uliger helmoi :D

Ertee urd tsagt negen chono baij gene. Ter chono negen udaa yavj baigaad namagt shigdsen unaga olj gene. Tegeed ter unagiig ideh getel unaga helsen n' : " Ta namaig namagaas gargaad shavaraas tseverleed idevel iluu amttai bolno" gejee. Chono "Za" geed unagiig namagaas tataj gargaad shavariig n' dolooj tseverleed ideh getel unaga helsen n' : "Ta minii hoid holiin tuuraig harval tend negen tamga bichig (beshege) bii. Ter bichigiig avbal ta dahij olsoj zovoh ugei" gejee. Chono "Za" geed unagiin hoid tuuraig n' harah getel unaga tarhiig n tiireed davhiad yavchihaj ee.
Chono helsen n' : "Shavaraas tataj gargadag teneg tolgoi, tamga avah gej baigaad tarhia tiiruuldeg ogor tolgoi" geed uhej gene.

Ta nar buryadai uliger domog bichine uu? Bas buryadaar bicheeguid uuchlal ochmui :D

Добавлено: 07.08.03, 03:20 +0000

БУРЯАД МОНГОЛНУУДАЙ УГ ГАРБАЛ ТУХАЙ ДОМОГУУД
Энэ домогууд соо буряад зоной уг гарбал хаанаhаа бий болооб, хаанаhаа хайшан гэжэ уг дамжуулжа ябаhан тухай хэлэгдэнэ. Эдээн соо эхирэд ба булагад зоной, хори, хонгоодор болон бэшэшье буряад яhанай бий болоhон тухай домоглол болоно.
Буряад угуудай бий болоhон тухай ехэ олон домогууд соо эхирэдууд - Эхирэдhээ, булагадууд - Булагадhаа, хори буряадууд -Хоридойhоо уг залган хэдэн уе хурэтэр наашань асардаг. Буряадууд анхан сагта бэшэг мэдэхэгуи байхадаа уг гарбалнуудаа тооложо hургадаг байгаа. Тиигэжэ уе уенуудые таhалангуй ниилуулэн холбодог буhэ шэнги энэ еhо гурим мунеешье хурэтэрее уургэеэ дуургэhэн зандаа байhаар.
Буряад арад зон дурбэн ехэ угуудhаа буридэhэн гэжэ мэдэнэбди. Тодорхойлходо, эхирэд, булагад, хори, хонгоодор болоод, гурбан зуугаад гаран жэлэй саана "сайн хаани hамархада, буршагтын буhалхада" наашаа гаража ерэhэн сартуулнууд, сонгоолнууд гэгшэд болоно. Эдэ угууднай хоорондо яhан гэхэ гу, али хухуурнууд (подроды) болон таhардаг. Жишээ нь, хориин буряадууд 78 хухуур боложо таhардаг. Хори Буряадууд арбан нэгэ эсэгзhээ буридэдэг. Угууд эгээ туруун нэрэ абаhан эсэгэнэрээ дурдана (эхирэд, булагад, хоридой гэхэ мэтэ). Тийгээд угай эсэгэнэр хаанаhаа бий болооб гэхэдэ, домог ульгэрнууд, эдэнhээ таhарhан эсэгэ тухайгаа зохеоhон домогуудые дурдадаг.
Урданай зон байгаалитай бэеэ тэнсэжэ, байгаалиие амитхан, элдэб янзын ан арьяатанда, шубууд шонхорто шутэн мургэжэ байхадаа угуудаа зарим амитадтай холбожо, тэдэ амитадЬаа эгээ туруун гараЬан гэжэ этигэдэг байhан тухай нь дурдаhан байнабди. Тиихэдээ энэ дээрэ дурдагдаhан энэ дурбэн ехэ буряад-монголнуудай угууд, буха, эреэн гутаар, хун шубуун гээшэдые тотем болгожо шутэн, тэдэнhээ уг залгана. Мифуудтэ, домог-улыэрнуудтэ орходоо, уг гарбал тухай домогууд гол удхаараа илгаа ехэ гараашье hаа, тобшолон мифическэ, фантастическэ зуйлнуудынь хэрэглэнгуй бухын малтабариhаа олдоhон булагад, эрьеын габаhаа олдоhон эхирэд, хун шубуунhаа гараhан хориин арбан нэгэн эсэгэ гээд, сэхэ дурдан хеерэжэ байhан хунууд зхилдэг зантай. Мунее эдэ домогуудые харахада, "Буха ноён" тухай миф хэдэн янза болон хубааран, эхирэд, булагад тухай домогууд болон таранхай. Жэшээнь, буха ноен тухай нэгэ амяараа, тиихэдэ эхирэд булагад хоёрые тэжээhэн удагад Асуйхан, Хусыхан тухай домогууд амяараа болон дурдан хэлэгдэдэг. Тиихздэ булэгад угые Буган тэнгэриин хубуунэй, Дуган тэнгэрийн басаганhаа гараhан гэжэ домог бий юм. /1/ Удхань энэ хоёр тэнгэриин басаган, хубуун хоёрhоо хубуун гарахадань, тумэр улгы соо хээд, тумэр хубшэргээр хубшэргздеед hаадаг номоор харбахадань, Элеэхэн одигоной добуун дээрэ бууна. Элеэхэн одигоной хурин буха малтабари сооhоо малтажа гаргаа ха. Элеэхэн одигоной зарса басаганай бухаяа туужа асарха гэхэдэнь, улгы байба. Ургэл мургэл хэжэ, тэрэ улгыень зааруулжа тэрэ хубуу гэртээ асарба. Тэжээгээд байхадаа бухын малтаhан хонхоссг сооhоо олдоhон булагад гэжэ нэрэ угэе. Тийгээд Булагад яhатан бий болоо. Эхиридые: зуун угай Ухэр Булеэн тэнгэриин

басаган, баруун хойто тэнгэрийн Бугай сагаан ноени хубуун хоёр
нэгэдээд ябахадаа, хубуутэй болоо. Хубуутэй болоходоо улэгэндэ буужа!
хубуудээ гаргаба. Эхэнь хубуудэйнгээ ехэ болоходо, саиба (онгосо)
hуулгаад далайда табиба. Тиигээд эхэнь бэеэ аршаанаар угаагаад,
арюудхаад, тэнгэридээ дэгдэбэ. Элеэхэн одигон Булагад хубуугээрээ
наадхуулжа далайн эрье дээрэhээ Эхиридые оложо, хоёр хубуутэй;
болоhон. Эдэ хубуудые олоходоо (Булгадые) Элеэхэн одигон тумэр улгы
сооhоонь ургэл хэжэ гаргаhан. Тиигээд манай далайн хойто бэедэ
ажаhуудаг буряад зоной дунда ухибуудые улгыдэ оруулха гэhэн еhо
заншал бий болонхой. Тэрэ еhо заншал хаража узэе, далайн хойто!
бэеын буряадууд ухибуудые улгыдэ уруулха гэhэн еhо гуримтай. Дээрэ
хэлэгдэhэн домог ульгэрнуудhээ гадуур буряад-монгол арадай дунда
дэлгэрhэн еhо заншал хаража узэе. Беегэй далга абалга: хониной хубсар
уудэндэ дэлгэхэ, зеехэй шанаад, hуулга соогоо хэхэ, хурьган сагаан
арhаар хушаха, уудхэ бэлдэхэ, шагнуур (хонхо уяха) улаан утаhа
тэрээндэ оройхо, хулэр (мунгэн) тобшо утаЬанд уяха.
Энэ домгуудые хаража узэхэдэ, гол удхань (эхирэд, булагадай) хайшан гэжэ турэhэн тухай, Асухай гу, али Элеэхэн удагадай оложо, тэжээн хун болгоhон тухай, эдэ хубуудhээ буряад арадай хоёр ехэ уг таhаран гараhан тухайнь тэрэ зандаа худхэн хулигдангуй хэлэгдэнэ. Мифууд домог-ульгэртэ орходоо сюжет болоод, зохёон байгуулалтань ондоо болоно. Эдэ домогууд ехэ дэлгэрэнгы, мунее хурэтэрээ хун зоной hонирхол татадаг. Угаа мэдэхэ, урданайнгаа буряадай туухз hонирхон узэхэ талаар эдэ домогууд ехэ нулее узуулжэ байна.
Дээрэ бидэ дэлгэрэнгыгээр эхирэд болон булагад уг гарбалнууд тухай домогуудые хаража, тэдэнэй удха тухай хеерее хээбди. Мунее буряад-монголнуудай ехэ отог болохо хори буряадуудай уг гарбалай домгуудые хаража узэе.
Хори буряадай болон тэдэнэй эхэ болохо хун шубуун тухай домогууд уни урданай сагhаа удхатай. Знэ домогуудай гол удхань юун дээрэhээ ундэhэлнэб гэхэдэ иимэ байна: Хореодой, бури hуулшын уеын домогууд соо Хореодой, угы hаа Хоридой Мэргэн тэнгэрийн дангина хун шубууе хайшан гэжэ еерынгее hамган болгожо абаИан байгааб гэжэ тайлбарилан хэлэдэг. Энэ домог тухай олон хэсэг манай институдай гар бэшэгэй таhагга хадагалаатай байдаг юм. (2) Энэ домог гансашье буряадуудай дунда бэшэ, мун бухы монгол угсаатан зоной дунда мэдээжэ юм. (2)
Домогуудай эхин адлирхуу юм. Хоридой мэргэн агнажа ябатараа нуур дээрэ тэнгэрийн басагадай хун хубсаИадаа тайлаад, уЬанда орожо байхадань хараад, нэгэ басаганайнь хубсаЬа хулуужа, бэеэ нюугаад, хороод хэбтэЬэн юм гэхэ. Ехэнхи, хэсэгууд соонь тэнгэрийн дангина хун шубууд гурба гу, али юhэ байдаг юм. Эндэ хэлэгдээшэ hуулэй (50-60 жэлнуудэй) домогууд соо тобшолон тэмдэглэдэг. Дангина ~ хун шубууд уhанhаа гараад, эгээл дуу басаганайнгаа хубсаhа олодоггуй. Тиигээд бэшэниинь хун хубсаhануудаа умдэжэ, нуур дээгуурээ гурба дахин нара зуб тойродо ниидээд: дуу басагаяа орхижо, тэнгэридээ гараха болобо гэлдээд, ниидэжэ ябашадаг.

Нэгэ зарим хэсэгууд соо дангинад бултадаа Хоридойе дуу басаганаймнай хубсаЬа бусаажа угыш гэжэ гуйжа ядаад, дуу басагаяа газар дээрэ орхеод, тэнгэридээ дэгдэн гарадаг юм. Баhа нэгэ иимэ зуйлнуудтэй домогууд дайралдадаг. Хоридойн хун-дагинын хубсаЬа абаад, нуурай ожорhон соо ороод хэбтэхэдэнь, тэрэ дангина ожорЬон сооЬоо гаража, хубсаЬаhемни угыш гэжэ гуйдаг.
ХубсаЬа эрихэдээ тэрэ дангина иижз гуйдаг: "Наhатай хун Ьаа, эсэгэмни болохош, залуу хун Ьаа, дурлажа ябаха дуумни болохош, залуу эрэ хун hаа, минии нзhанаймни нухэр болохош" - гэжэ. Тиихэдэнь, энэ угэнуудые дуулахадаа хороод хэбтэЬэн Хориодой, дангинын урдаЬаа гаража наЬанайнь нухэр болодог юм.
Бури ондоо хэсэгууд соо хун-дангина Хоридойе хубсаhыемни угэжэ, сулеедэ табииш даа гэхэдэнь, Хоридой зубшёедэггуй. Гуйжэ ядаад hуулдэ тэрэ басагаи наЬанайш нухэр бопохоб гэжэ зубшеедэг. верыгее hанаашые бэелуулhэн хойноо Хоридой умдэжэ ябаhан дэгэл соогоо гу, али даха соогоо оройгоод, хун-дангина басагаяа гэртэз асардаг. Нэгэ зарим домогуудай хэhэгууд соо Хоридой гэртээ гуйжз ерээд, тэрэ хун басагаяа гэртзэ асархын тулее эхэhээ дэгэл эрижэ абадаг. Хоридойн хун басагандаа дэгэл угэжэ умдэхуулhэн зуйл ехэ hонирхолтой, бэшэ ондоо хубсаhа угэнэ угы ха юм. Энэ зуйл соо эгзэл урданай удаган Асуйхан (4) тухай догомогой таhардаhан улэhэн гэжз hанахаар. Хоридой хун-дангинынгаа хубсаhа нюугаад байхадаа еерынгвв эхэ Асуйхан удаганhаа туhа эринэ. Тиихэдэнь тэрэ эхэнь Ольхон ольтирог дээрэ тзрэ хэрзг уйлын боложо байЬан газарта хуйтэ буулгана. Тэнгэрийн хуухэн тзрз хуйтэндэ ехэ даараад, Хоридойн сззжэдз нзнгэн, дэгэлдэнь оройлдоно. Энз хэЬэг байн мардагдажа, hуулэй уедэ хожим бэлэгдэhэн домогууд соо Хоридойн тэнгэрийн басагые нэхы дзгзл угэжэ умдэхуулhэн боложо улэш гэжэ hанахаар. Нэгэ зарим домогууд соо Хоридой эхэhээ нэхы дзгэл эридэг гээ hэмди. Тэрэ эхэнь Ауйхан удаган шэнги Хоридойдоо туhална. hуулдэнь Хоридой тэнгэриингээ хун-дангина басага гэртээ асаржа, еерынгее hамган болгоно. hамганайнгаа хун хубсаhа ханза соо гу, али гэрэйнгзз доро хэжэ нюугаад, тулхюурынь еерее абаад, хадагалаад ябадаг байна. hамганиинь еерынгее хун хубсаЬа олоод умдее hаа, hеергее бусалтагуй тэнгэридээ ниидэжэ ябашаха гэжэ Хоридой тон hайн мэдэжэ байhан.
"Шубуун ухахайн тухай" (5) гэжэ домог соо Хоридой hогтуу соогоо (тэрэниие hамганиинь зорюута hогтооhон байгаа) hухэеэ абажа ерээд гэрэингээ модон пол дороhоо hамнанайнгаа хубсаhа гаргажа угзнз. Энэ хэсэг соо мунее уедз хзрэглэдэг Ьухэ, модон полтой гэр соо ажаhуудаг байна, мунеешье уеын байдалдал адляар харуулагдаhан, бзшз домогууд соонь зшэгы гэр соо ажаЬуудаг байна.
Хоридой хун-дангина хоер удаан жаргалтай hууЬанайнгаа hуулдэ арбан нэгэн хубуутзй болоно, тэдэ хубуудhээнь буряадай арбан нэгэн уг таhаран бий болоhон юм гэжэ домог соо хэлэгдзнэ. Нэгэ зарим домогууд соо Хоридой сугтаа hууhан нухэрhее хоер ухибуутэй болоhон гэдэг. Хубуун басаган хоертой. Энзэн тухай дээрэ дурсагдаhан домог соо хэлзгдэнэ.

Хоридойн басаганай унеэгээ hаажа байтарынь мундэр ороо ха, нэгэ мундэр тэрэ басаган залгиhан байгаа, тэрээнhээ боложо хээлитэй болоод, хубуутэй болоhон, тэрэ хубуунhээнь ханиьн гэжэ уг бии болоо. Хубуунhээнь шарайд уг бии болоhон. Мунее ханьин угай зон Эрхуугэй областиин Нухэдэй аймагта ажаhуудаг, ехэнхинь Хадаахан тосхондо. Шарайд уг мун Эрхуугэй областиин Качугай аймагта ажаhуудаг, Хулэхэн мурэнэй голоор, Зулхэ мурэнэй эхеэр. Энээн тухай дээрэ дурдагдаhан домог соо хэлэгдэнэ. Эдэ дурдагдаhан угууднай Хориин арбан нэгэн угуудта ородог.
"Хун шубуун ба буряад зоной бии болоhон тухай" (6) гэжэ домог соо Хоридой ба тэнгэрийн хун-дангина хоерhоо гурбан хубууд турэhэн юм гэжэ хэлэгдэнэ. Гурбан хубуудэйнгээ турэhэнэй hуулдэ hамганиинь убгэеэ мэхэлээд, хун хубсаЬаяа абажа умдеед, тэнгэридээ дэгдэн ниидэжэ гарашаhан гэхэ. Тэр гурбан хубуудынь, домог соо хэлэгдэhээр, хальмаг, буряад, монголом уг гарбалай эсэгэнэр болоhон юм гэжэ.
Бухы домогууд соо хубуугээ турэhэн хойноо тэнгэрийн хун-дангина басаган Хоридой убгэнhее хун хубсаhаяа эридэг байха юм. Тиихэдээ наhатай болооб, убгэрhэн шамайгаа ухибуудээ орхижо, хаана ошохо хун бииб гэжэ. Нзгэ зарим домогууд соо hамганиинь Хоридой убгэндее басагамнай ехэ боложо байна, басагандаа хун хубсаhаяа улээхэмни, умдэжэ харуулхамни гэжэ. Тиихынгээ урда тэрэ хубсаhаяа хатаажа, тооhо шоройень арилгахам гэжэ.
Зарим зуйлнууд соонь Хоридой убгэеэ арза хорз уулгажа hогтоогоод, хун хубсаhаяа абадаг гэжэ хэлээ hэмби. Хун хубсаhаяа, эшэгы гэр соогуураа нэгэ тойрожо ниидээд урхеерее ниидэн гарашадаг байна. Ниидэжэ гаража ябахадань, hогтуу байhан Хоридой солоохой орожо, хоер хулhеень баряад алдажа орхиhон гэхэ. Тэрэ уедэ Хоридойн хоёр гар тогоо нэрэжэ байhан аад, хее болоЬон байжа хун шубуудай хулнуудынь хара болошоhон гэлэй.
Заримандаа баhа нэгэн домогууд соо хун шубуун-дангина хун хубсаhаа умдеед, туруун эшэгы гэр соогуураа ниидэжэ узеед, тооно дээрэ hуужа баитараа, гэнтэ даляа дэлгэн hубеэд, урхеерее газаашаа ниидэжэ гарашоо. Тиигээд гэрээ нара зуб гурба тойрожо ниидээд, убгэндее, хумуудтээ хандажа уреэл хэлээд, ниидэжэ ябашаhан гэхэ. Тэрэ сагhаа хойшо буряад зон хабар сагаан хун шубуудай дулаан оронhоо ниидэжэ ерэхэдэнь, сагаан hун сэржэм ургэжэ угтадаг еhотой болоЬон. Энэ еЬомной хадаа буряад монгол зоной урдань ХУН шубуун гарбалдаа мургэдэг, шутэдэг байhыень гэршэлнэ. Баhа нэгэ домог соо Хоридой хун шубуун нухэрэйнгее ниидэжэ ябашахада арбан нэгэн хубуудээрээ арбан нэгэн хуhан сэргэ зоолгоЬон гэхэ. Хун шубуун эхэтнай ниидэн ерэхэдээ, энэ хуhан сэргэ дээрэтнай ерэжэ амаруужа гэжэ. Тэр гэhэнhээ хойш хори-буряадуудай дунда: "Хуhан модон сэргэмнай, хун шубуун гарбалнай", -гэжэ хэлсэлдэг.
1990 ондо Яруунын аймагай Эгэтэ гэжэ тосхондо ажаhуудаг суутай ульгэршэ Рэгзэн Эрдынеевhээ "Буряадуудай туухз" гэжэ домог бэшэжэ абаhан байнаб. Тэрэ домог соо Хоридой Мэргэн гурбан hамгатай байhан юм гэжэ хэлэгдэнэ. Туруушын ехэ hамганиинь Баргажан гуа гэжэ

хатан, тэрээнhээнь ганса басаган гараhан - Алангуа. Хоридой мэргэнэй хоердохи hамган Шаралдай гээшэhээ табан хубууд гараа гээ ха: Галзууд, Хуасай, Хубдууд, Худай, Шарайд, Гурбадахи hамганиинь Нагаадай гэшэнь уг изагуураараа Хурмаста тэнгэрийн хуухэн хун шубуун гэжэ домог соо хэлэгдэнэ. Энэ hамганиинь зургаан хубуу турее: Харгана, Гушад, Бодонгууд, Сагаан, Хальбан, Батнай. Хоридой Мэргэн энэ гурбан hамгадhаа нэгэ басагатай, арбан нэгэн хубуутэй болоhон. Жишээнь, Галзууд арбан хухууртэй: Ухайсай (Хуасай) найма, Хугдууд юЬэ, Худай долоо, Шарайд долоо, Харгана арба, Гушад таба, Бодонгууд найма, Сагаан таба, Хальбан зургаа, Батнай долоон хухууртэй.
Буряад монголнуудай дунда еерынгее угай амитадые нэрэлэн хэлэхыень хоридог байгаа. Тиймэhээ олон домогууд соо хун гэжз хэлэдэггуй, харин сагаа шубуун гэжэ хэлэдэг байха юм.
1973 ондо Эрхуугэй областиин Качугай аймагаар аман зохеол суглуулахын зкспэдици тухеэрэн гарахадаа Зулхэ мурэнэй саада бэедэ байдаг Хулэнхэн голоор ажаhуудаг буряадуудай дунда ябаhан байнабди. Тэрэ голоор хориин шарайд угай зон ажаhуудаг. Манай: "ямар угайбта",-гэжэ hурахада, наhажаал зон: "Сагаан шубуун, али юрэ шубуун угтайбди", - гэжэ харюусадаг байhан юм. Энээниие тайлбарилжа, 74 наhатай байhан Василий Суханов гэжэ ульгэршэн иигэжэ хэлэhэн юм. Гансал шарайд угай зон иигэжэ хэлэдэг гзжэ. Тиигээд шарайд угай зон хори-буряадуудhаа таhарhан гэжэ. Тиигээд нэгэ иимэ домог хеерэжэ угэhэн юм. Урдань далайн урда байдаг хубуун (хори угтай) тэндэхи еhо гуримаа эбдэжэ, нэгэ залуу басага hамга абаад, наашаа зугадаhан гээшэ. Тэдэнэй хойноhоо нэхуул табигдаа. Тэрэ басаганай турэлхид. Углеегуур эртэ наранай гаража байха уеэр тэдэ зон манан соогуур нэгэ нуурта дутэлеб ха. Тэрэ нуур дээрэ олон хун шубууд hууhан аад, хунуудэй дутэлхэдэ ургэжэ, абъяа гаралдажа ехэ хул гее ха. Тэдэнтэй абяа гаралдан шуулдахада нэхэжэ ябаhан зон урдамнай ехэ сэргэ байна гэжэ hанаад, hеергее бусашоо ха. Тэрэнээ hуулээр тэдэ хоёр залуу зоной ури хуугэд туруу эсэгэдэмнай хун шубуун туhалhан гэжэ, эхэ шэнгеэр энхэржэ, тэрэ шарайд угай зон, сагаан шубуун гаралтайбди гэдэг болоhон.
"Шубуун удхайн тухай" (7) домог соо Хоридой убгэн ехэ гое зуудэ хараа ха Хайшан гээд тэнгэриhээ гурбэн тэнгэрийн дангианар хун шубууд боложо газарта буугаад, нуурта ороно гэжэ. Тиигээд hэреэд байхадаа нэгэ басагыень абажа, hамга хэхэ гэжэ бодоод, тэрээ нууртань ошожо, мориной тонтогоол боложо хубилаад: хаража хэбтэнэ ха. Энэ зуйл хадаа урданай зоной бэеэ хубилгаха узэгдэл харуулна. Геройнуудай эди шэдеэр бэез хубилгаха тухай. Энэ домогhоо бэшэ домогууд энээн тухай хэлэдэггуй.
"Хореодой убгэн" гэжэ домог соо Хоридой ганса наhатай убгэн байгаа гэжэ хэлэгдэнэ. Тиихэдэ "Хун" гэжэ домог соо залуу ангууша хубуун байhан гэжэ хэлэгдэнэ. Бэшэ домогууд соо Хоридойн наhа дурдангуй, миин лэ нэрыень дурдадаг байна.

Мэргэн гэжэ угэ (эпитет) бури уни урьдан бэшэгдэhэн домогууд соо дурдагдадаг. Хоридойн Мэргэн гэhэн нэмэлтэ Угэ (эпитет) ехэнх домогууд соо дурдагдадаггуй байгаа.
М.Н.Хангаловай бэшэhэн домог (8) соо Хореодой Мэргэн гээд хэлэгдэнэ. Эгээн туруун "мэргэн" гэжэ угэ "мэргээр харбадаг" угышье hаа юрэ "ангуушан" гэhэн тайлбаритай байжа болоо. hуулдээ буряад зоной саашанхи ажабайдалай хугжэлтын ургэгдэхэдэ, "мэргэн гэжэ угэ ондоо тайлбаритай болоhон гэжэ хэлэхэдэ болохо. "Мэргэн" гэжэ шэнэ уургэтэй боложо угай ахалагшые гу, али сэрэгэй ударидагшые нэрлэhэн хундын нэрэ зэргэ болоно.
Бури урданай, М.Н.Хангаловай болон бусадай бэшэhэн домогууд соо Хоридой ангууша. Харин 50-60 онуудта бэшэгдэhэн домогууд соо гансал нэрэнь нэрлэгдээд, Хоридойн тэнгэрийн дангинын хун шубуун хубсаhа абаhан тухайнь hамга абаhан, ухибуутэй болоhон тухайн хэлэгдэнэ. Мунее уеын домогууд Хоридойн арбан нэгэн хубуудэйнь, хун дангинаhаа турэhэн, хайшан гэжэ тэдэ хубуудынь хориин арбан нэгэн угай гарбал болооб гэИэн зуйлнуудтэ ехэ анхаарал хандуулна. Иигэжэ урданаинь зуйл, гурбан ангууша аха дуунэр тухай опголон хэлэгдэнэгуй, мартагдаа. Энээнhээл бури урданай домогууд соо заабал эхилэдэг байhан.
Саашань хэлэхэдэ, Барга баатар тухай домогуудые баhал уг
гарбал тухай домогуудта оруулжа болоно, Энэ легандарна буряад,'
монгол, еелэдэй гарбал эсэгэ ехэ баян хун байhан гэжэ домогууд соо
хэлэгдэнэ. еерынгее гурбан хубуудтэ эзэлжэ hуухыень ехэ газарнуудые;
хубаажа угэнэ. ^
Ехэнхи домогуудай гол удхань Барга баатар, тиихэдэ тэрэнэй гурбан хубууд тухай хэлэгдэнэ. "Буряад -'монголнуудай бии болоhон тухай" гэжэ домог соо Барга баатар гурбан хубуунтэй байhан гэжэ хэлэгдэнэ. Тэдэ хубуудынь Эсугэй баатар, Буряадай тургэн, Хореодой Мэргэн гэhэн нэрэтэйнууд байhан. Барга баатар хубуудэйнгээ саашанхи, байдалыень тодожо хэлэхэдэ Эсугэй баатарые Монголой газар эльгээнэ," мал адууhа удхэжэ hуухыень. Буряадай тургэниие далайн хойто бэедэ тэжээхэш гэнэ. Харин агнуурида дуратай Хореодой Мэргэниие хадалиг ойтой газарта агнуури хэжэ, холойгоо тэжэзхыень эльгээнэ. Эдэ гурбан Барга баатарай хубуудhээ монгол, эхирэд, хори удамай зон бии болоhон гэжэ домог соо хэлэгдэнэ.
Иимэ тухэлэй домогууд соо феодализмын бии боложо байhан уеын, ойр зуурын отогууд - угуудай нэгэдэлые харуулhан домогууд гэхэдэ болно. Иимэрхуу домогууд тиимэшье олон бэшэ юм. еерынгее хэмжээгээр иимэ домогууд богони, олон ульгэршэдhээ бэшэхэдэ ехз хубилдаггуй. Гансал Барга баатарай хубуудэй нэрэнууд ондо ондоогоор хэлэгдэдэг.

Саашань Хонгоодор угтан тухай хэлэхэдэ, хоер янзаар хэлэгдэhэн домогууд байдаг. Эдэмнай хун шубуун гарбалтай гэжэ хэлэгдэдэг. Энээн тухай манай мэдээжэ эрдэмтэн Д.Дугаров бэшэhэн

байдаг. Тиихэдэ энэ уг тухай, хайшан гэжэ монголhоо нуужэ ерэhэн тухайнь хоер янзын домогууд (9) бий юм.
I Нэгэ домог соонь иигэжэ хэлэгдэнэ: Хонгоодор угтан хэдэн зуун
жэлэй саада тээ Монголдо байhан. Хонгоодор Хотгойто гэжэ нэрэтэй хоер аха дуунэр ажаhууhан гэхэ. Хонгоодор юhэн хубуутэй байhан: Ашахай, Ашата, Хошо, Даша, Найдар, Нашан, Бата хара Бадархан, Боролдой, Боолдой, Хонгоодор зон долоон хушуун, Хотгойто зониинь табан хушуун боложо hууhан байна. Тиигээд сайн хаанай самаргаанай, Бошогто хаанай буhалгаанай уедэ Ута Байма удмар ашатай наашаа 'Боhоготын дабаа дабажа, Эрхуу голоор Тунхэн нютаг ороhон байна. Тунхэндэ Джунгариhаа, Халхаhаа тэрьелжэ ерэhэн отог зоной олоор hууhанда зариманиинь Алайр, Хути уруу ошоод, тиишээ hуурижаhан байдаг. Хонгоодорнуудай зариманиинь Тунхэнhее Захааминда 1727 оной hуулээр хилын харуулда эльгээгдэhэн байна. Манай эндэхи Хонгоодорнуд олон аймагууд боложо хубаардаг. Жэшээнь, Шуранханай, Боолдойн, Тойбажанай, Бадарханай, hабуршуулай, Буруутханай, Шотоологой гэхэ мэтэ. Хонгоодор угай зон дээрэ дурсагдаhан Буряадай республикын, Эрхуугэй областиин аймагуудта hуудаг. Гадна мунее уедэ хаа хаанагуй тараа. hургуули узэжэ, дээдэ эрдэмтэн болоод, элдэб газарта ажаhууна, тиихэдэ холо нютагуудаар аил боложо Ьууна.
Баhа нэгэ домог соо иигэжэ хэлэгдэнэ. Хоондо хаанай харша ургеен хаража байhан баатар хумуун хаанай дайнда ябахадаа, хаанай хатантай нэгэ хубуутэй болоhон. Тэрэ баатарай хубуун тайгын эреэн бухын доторо тумэр улгыдэ уягдан, туйхэндэ ерэhэн энэ тарган эреэн буха ухажа ерэЬэн хубуун долоон хубуутэй болобо. еерее Хонгоодор гэжэ нэрэтэй байгаа. Хонгоодорhоо таhарhан сагаан мяха хубааhан Сагаантан Хонгоодор, боголзуур мяха угэhэн Бохонтон Хонгоодор. Хун шубуунhаа гараhан Шотоолог Хонгоодор гэлсэдэг байhан. Тиихэдэ баhа нэгэ домог соо Хонгоодор элинсэг таабай Хотгойто (газарай нэрэ) Монголhоо ерэhэн юм гэлсэгшэ, нэгэ бухатаяа Холжожо ерэhэн Хонгоодор гэдэг. Эндэ баhа дахин дабтан, энэ хонгоодор угуудай домогуудые харахада, гансашье эхирэд, булагад, хори угууд элинсэг хулинсагуудаа шутэн мургэдэг амитадhаа гаргадаг бэшэ, баhа хонгоодор зон буха, хун шубуунда шутэдэг гэжэ мэдэнэбди. Тиихэдэ гансал хори буряадууд "Хун шубуун" гарбалтай бэшэ, Тунхэнзй аймагай шошоолог хонгоодор, тиихэдэ Тунхэк Захаамин, Аха аймагуудаар ажаhуудаг хурхууд угай зон тула загаhанhаа заяабаритай хурэн хара хурхуудууд гэдэг. Ахын аймагай шонорог зон, шонын хубуун Шаалайhаа гараhамди гэхэ юм. Тиихэдэ манай мэдээжээ эрдэмтэн Ц.Б.Цыдендамбаев еерынгее ном (10) соо хориин галзууд, шарайд, хальбан угай зониие нохой тотемтэй гэжэ бэшэдэг. Тиихэдэ бодонгууд угай зониие бодон гахайн гэхэ мэтэ. Монгол Угсаатан Бурта шоно гэхэ байнабди. Гансал монгол угсаатан энэ тотем хэрэглэн угаа асарадаг бэшэ, энэмнэй бухы Дэлхэйн арадай дунда таранхай. Бухы арад урда сагhаа хойшо адлирхуу ажабайдалтай хугжэлтэ дабажа гараhан гэжэ гэршэлнэ.
Дээрэ дурсагдаhан Хонгоодор угай домогуудые дахин дурдажа хэлэхэдэ гурбан янзын зуйлтэй гэжэ тэмдэглэе. Нэгэниинь, хоер аха дуу Хонгоодор, Хогойто, хоердохинь, Хоондо хаанай баатарЬаа угтай

болоно, Монголой Хотогойто гэжэ газарhаа элинсэг таабай Хонгоодор
бухаяа туужа ерэhэн гэжэ. ^
hуулшын хоер домог буха тухай хэлэhэн нэгэ жаахан зуйлтэй гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй.
Монголой Хотогойто гэж газар гансал Хонгоодор угай домогууд дурдадаггуй, баhал Сеехэр ноен тухай домог (Тунхэндэ Д.Забаловhаа< бэшэhэн) соо энэ ноеноймной нютаг баhал Хотогойто гэжэ нэрэтэй юм.
Сонгол, Сартуул угай зон мунее буряадай республикын Зэдын,
Сэлэнгын, Кяхтын аймагуудта ажаhуудаг юм. Эдэ угууд тухай домогууд
соо сартуул, сонгол угтанай хайшан гэжэ Монголhоо наашаа нуужэ
ерэЬэн тухайнь. Жэшээлхэдэ юун дээрэhээ сартуулнууд гэжэ нэрэтэй
болооб. Ямар нютаг нугаар ажабайдалайнь асуудалнуудта харюусажа
шадаhан байна.
1987 ондо Хэжэнгын аймагай Хеерхэ тосхондо ажаhуудаг Мункуева Д.Л гэгшэhээ сартуулнууд тухай домогуудые бэшэжэ абаhан байнаб. еерее сартуул угай. Энэ домогууд удхаараа хоер ондоо. Нэгэ домог соонь сартуул зон "Сайн хаанай самаряанай, бошогто хаанай буhалгаанай" уедэ Монголhоо гарахадаа, сарнуудаа урдаа туужа гараа ха. Сар урдаа туужа ябахадань, тэдэнь тала газарта уhа ундэжэ олодог байгаа, иигэжэ сарнуудаа дахажа, малаа туужаа ерэhэн. Тэрээн дээрэhээ сар туужа ябаhан сартуул гэжэ нэрлэhэн гэжэ сартуулнуудай' нэрэ тайлбарилан хэлэhэн байна. Сартуул нэрэ тухай эрдэмтэд ееhэдынгее тайлбаринуудые хэлэhэн, шэнжэлhэн ажал олон, тиигэбэшье арадай дунда хэлсэдэг домог энэ талаар hонин байна. Сартуулнууд эмээлэйнгээ буургэ урагшань харуулжа табидаг, тэрэнь: "hеергее нютагаа ошохобди", - гэhэн удхатай, гэhэн тайлбари бии. Энэ ёhо хадаа гурим юум. Сартуул хунэй ухибууд хасаг, отог хоер болодог байгаа. Отог гээшэ хаанай албагуй байгаа. Хасаг хун хаанай албатай байгаа. Харин табан жэл домог соонь дурбэн монгол уггай байhан сартуулнууд туhа эридэггуй байhан. Юундэб гэхэдэ, Хачи баатар гэжэ удамаршан зоноо абажа, наашань асарhан баатарай азарга унаад гуйлгэжэ ябахада нэгэ аил гэртээ хундэлее ха. Хундэлуулээд Хачи баатарай харахадань, унажа ябаhан азаргань угы байгаа. Тиихэдэнь: "Уеын уедэ, бэеын бэедэ шуhа бу эдиhуум. Гараха уримни эдюужэг, орохо уримни бу эдюужэг", -гэжз тангариг угэhэн. Тиигээд Хачи баатарай бэри болохо басагад шуhа эдидэггуй, Хачи баатарай хатаниинь узбек эхэнэр байhан. Тиигээд сартуул зоной эсэгэ тала дурбэд монгол, нагаса талань узбегууд гэжз энэ домог соо хэлэгдэнэ. Сонгоол угтанай монголhоо ерэнhэн тухай "Ухин найманай монголhоо гаража ерэhэн тухай" гэжэ домог соо хэлэгдэнэ. Ухин наймам ясанай хунууд хайшан гэжэ монголhоо ерээб. Ухин хэн байгааб, юун дээрээhээ наашаа нуужз ерэhэн байгааб, анхан туруун ямар нютагуудта ерэжэ hуугааб гэхэ мэтэ тобшолол хэгдэhэн байна.
Мунее бухы буряадуудай угуудые, таhардаhан болоод, хухуурнуудые бараниинь хараха гэhэн уялга табиhан бэшэ, харин гол угуудынь, тэдээн тухай хэлэгдэhэи домогуудые тобшолон хараhан байнабди. Энэ ажал саашаа ургэгдэжэ, шэнжэлэн узэгдэхэ. Эндэ эдэ угууд тухай домогуудые дурдажа, гол удхыень юун тухай хэлзгдэhыень

шэнжэлэн хаража, тобшолол хэгдэhэн байна. Тиихэдээ мунее уедэ эдэ ехэ ургэгдэжэ, хун зондо hонирхогдодог. Саашадаа мартагдангуй ургэгдэн хэлсэгдэжэ байха гэжэ hанагдана.
hуулдэнь, эхирэд, булагад, хори удамай таран hууhан газарнуудые дурдая: Эхирэд, булагад удамай зон ехэнхидээ Эрхуугэй областиин Усть-Ордагай автономно округта болоод, Качугай, Нухэдэй, Ольхоной аймагуудта ажаhуудаг юм. Тиихэдэ эдэ угай зон Буряадай республикын Баргажанай, Байкал-Кударын, Сэлэнгын, Ивалгын, Яруунын, Хэжэнгын аймагуудаар hуудаг. Баргажанай, Ивалгын аймагта эхирид угай зон ехэнхинь байдаг юм.
Хори буряад угай зон ехэнхидээ Бурладай реслубликын: Хорин, Яруунын, Хэжэнгын, Загарайн, Бэшуурэй, Мухаршэбэрэй аймагуудта, тиихэдэ Шэтын областиин Агын автономно округта: Хелгын, Ононой, Оловянын, Борзийн аймагуудаар hуудаг юм. Багсалан хэлэбэбди.

Добавлено: 26.10.03, 03:43 +0000 **Sain yy ?**

Za,sain uu ? ta hoyuula Mgliin uu ? Zawtai l bol irdeg biz end ?
_________________

Добавлено: 09.08.07, 05:09 +0000

mongol buriad ulger gej ongoo bishee olonh ni adil. mongol undesten mandan badrag

Добавлено: 09.08.07, 08:04 +0000

http://www.nomoihan.org/folklore/
_________________

Отшеньдобрый hидальго Дон Цэбээн Кижингинский и Доодо-Кодунский, Улаан-Yдэнский и Улаанбаатарский и прочая, прочая... едет к сеньоре Наталее Добоской и Машзаводской

Обсуждаемое