Манай хото хэдытэй юм?!

Хvндэтэ нvхэд, танай анхаралда Бакалин Васильевай 1996 оной 6 hарын 22-ой “Буряад Yнэндэ” хэблvvлhэн vгvvлэлыень дурадханаб.

Уншажа hанамжаяа хэлэнэ бэзэт.

Манай хото хэдытэй юм?!
Уншагшын hанамжа

Ажалайнгаа хэрэгээр Эрхvv хото ошоод, нэн тvрvvн танилсалгын аяншалга хэбэб. Тиихэдэмнай маниие Эрхvvтэй танилсуулагша эхэнэр тvрэл хотынгоо тvvхэ хєєрэжэ vгєє бэлэй. Ородуудай ерэхэhээ урид Эрхvv хотын мvнєєнэй hуурида Лангаш гэжэ нэрэтэй буряад удамаршын hуурин байhан юм гэжэ мэдэбэб. Эгээл тиимэhээ ородууд Эрхvvгэй сайзые урдань Лангашай сайза гэжэ нэрлэдэг байгаа. Удаань тэрэ сайза Эрхvv мvрэнэй нэрээр нэрлэгдээ бэлэй. Саашань хототой танилсуулагша эхэнэрнай Эрхvv хотын нэрэ “эрхэ” гэhэн буряад vгэhєє гараhан гэжэ ойлгуулба. Тиихэдэнь бидэ Эрхvv хото хадаа урдань буряад зоной ажаhуужа байhан газарта тогтоhон ха юм даа гэжэ мэдэжэ абабабди.
Тэрэнэй удаа би манай Улаан-Yдэ хото ямар газарта анха тvрvvшынхиеэ тогтоhон байгааб гэжэ hонирхожо эхилээ hэм. Тиихэдээ энэ газарта ородуудай ерэхын урда тээ буряад-монголшууд ажаhуугаа гv, ажаhууhан hаа, ород хасагуудта газар нютагаа буляалгаад, hvvлдэ хайшаа ошоhон болоноб гэхэ мэтэ асуудалнууд намайе hонирхуулhан байна.
1991 оной июниин 25-да “Правда Бурятии” hониндо хэблэгдэhэн А. Тиваненкын “Тvрvvшын зуун жэл” гэhэн vгvvлэлые уншаад байхадаа, энэ газарта эртэ урда сагhаа хойшо буряад-монголшууд ажаhуудаг байгаа гэжэ мэдэбэбди. Мvн Yдын-Адагай монголшуудай газар байhан тухай хасагай десятник Москвитинай бэшэмэл хєєрєєнhєє ойлгогдоно. Хасаг Москвитин Yдын эрьедэ 1647 ондо хvрэжэ ерэhэн юм. Тиихэдэ Yдын vбэлжєєнэй бии болотор 19 жэлэй урда тээ эгээл тvрvшынхиеэ ерэhэн байгаа. Тэрэ vеын сагые хасаг Москвитин иигэжэ бэшэнэ: “Yдэ гол гээшэ vргэншье, гvнзэгышье. Тэрээн дээгvvр ямаршье онгосонуудаар ябажа болохо юм. Тэрэ гол Сэлэнгэдэ шудхадаг, харин тэндэнь Сэлэнгэ дээгvvр хvнvvдые зєєдэг газар бии. Тэрэ газартань хvн олон, харин тэдэнэр бултадаа монголшууд”. А. Тиваненко иигэжэ бэшэнэ: “Москвитинда Сэлэнгэ мvрэн ехэтэ hайхашаагдаа”. “Сэлэнгэ мvрэн гээшэ айхабтар ехэ. Нэгэ эрьеhээнь нvгєєдэ хvрэтэрнь хvнэй хашхараан дуулдадаггvй, тиигэбэшье тэрэ мvрэн дээгvvр ехэ онгосоор ябахын аргагvй. Юуб гэбэл, тэрэ тvргэн урадхалтай байхаhаа гадна гvйхэн юм. Харин Сэлэнгэ мvрэнэй эрьеэр монголшууд нvvжэ ябадаг”, – гэжэ Москвитин саашань бэшэнэ. Тэрэнэй бэшэhые vргэлжэлvvлэн, А. Тиваненко саашань иимэ бодол гаргана: “1647 ондо Yдын-Адаг болон Сэлэнгын хоёр эрьеэр, Байгалай хойто эрьеэр, Баргажан голоор, Байгал шадархи нютагуудай урда хахадаар хvн зон дvvрэн ажаhууhан болоно. Мvн лэ эндэ монголшуудай хvрьгэн болохо Турухай Табунанай нvvдэлэй газар байгаа. Yдын-Адагта hууhан монголшуудые ород хасагууд “брацкие” гv, али “буряадууд” гэжэ нэрлээ бшуу. Тиимэhээ тэдэнэр буряад-монголшуудай тоонто нютагые тvрин эзэмдэхэhээ гадна, буряад басагадые hамга абадаг байгаа. Тиигэжэ хоёр яhатанай дундаhаа холимог хvvгэд гарадаг hэн. Шэтэ можодо тэдэнэй нэрээр нэрлэгдэhэн Карымская гэhэн станцишье бии ха юм.
Монгол хаан болохо Турухай Табунанай эзэлжэ байhан газар дээрэ, тодорхойлбол, Yдын-Адагта ород хасагууд сайза барижа эхилhэн байна. Тиихэдээ тэдэнэр Турухай Табунаниие эзэлжэ байhан газарhаань намнажа, барилга хэжэ эхилhэн болоно бшуу.
Тэрэ vе тухай философиин эрдэмэй доктор И.С. Урбанаева “Байгалые тойроhон хvн зон болон Тvб Азиин юртэмсын байдал” гэhэн ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: “Ородууд сайзануудые хойно хойноhоонь бари бариhаар буряадай газар дээрэ олоороо ерэжэл байба. XYIII зуун жэлэй гушаад онуудта буряад-монголшуудай эртэ сагhаа ажаhуужа байhан газар нютагууд нилээд ехэ хубилалтада орожо vрдиhэн байгаа.Жэшээнь, Братск, Яндинскын сайзануудые бариhанайнь hvvлээр буряадууд газар нютагаа орхижо ошоhон юм гэжэ Гмелин, Миллер болон бусад бэшэhэн байдаг. Эрдэмтэн И.С. Урбанаева саашань бэшэнэ: “XYIII зуун жэлэй 70-аад он болотор ород эзэмдэгшэдэй буряадуудые нютаг оронhоонь тvрилгэ vшєє дvvрээдvй байгаа. Тэрэ тvрилгэнь XIX зуун жэлэй эхин болотор vргэлжэлhэн байна”.
Буряадуудай эгээл эндэ ажаhууhые Улаан-Yдэ шадархи газар нютагуудай нэрэнvvд гэршэлнэ. Жэшээнь, Дээдэ-Онгостой, Доодо-Онгостой гэхэ мэтэ. Теэд юундэ бидэ тэдэниие заатагvй Верхняя Берёзовка, Дивизионная гэхэ мэтээр нэрлэхэ болонобибди?
“Буряад ороной хада уула, газар уhанай нэрэ” гэhэн ном соогоо эрдэмтэн М. Н. Мельхеев иигэжэ бэшэнэ: “Улаан-Yдын хойто зvгтэ оршодог vндэр хада картанууд дээрэ Дрязговитая гэжэ нэрлэгдэдэг. Урдань Ехэ-Дабаан гэжэ нэрэтэй хадын юундэ тиимэ нэрэтэй болошоhониинь огто ойлгогдоногvй. Мvн буряадhаа сэхэ ородшолhон нэрэнvvд олон: Шабарта — Грязнуха, Галуута нуур — Гусиное озеро гэхэ мэтэ. (Мvн эгээл тэрээн шэнгеэр Yдын-Адаг — Усть Уды болгогдонхой. Б. В.) Энээнhээ гадна нэгэ юумэндэ хоёр нэрэ vгтэдэг байна. Ямар нэгэ юумэнэй буряад нэрэтэй байhаар байтар ород нэрэ vгэхэдєє, буряад нэрэhээнь тад ондоо нэрэ vгэжэрхинэ: Халуун аршаан — Нилова пустынь гэхэ мэтэ. Yгышье гэбэл, буряад нэрэнvvдые хазагайруулдаг байна: Ойхон аймагта оршодог шоно урагтанай ажаhуудаг буряад hуурин Черноруд, Чернород гэhэн нэрэтэй болошоо. Энэ vгэнь черная руда гэhэн vгэнvvдhээ гараhан болоно бшуу. Тиигэжэ шоно ураг гэhэн нэрэ черноруд болошоно ха юм. Зима станци Зэмэ гэhэн буряад vгэhєє гаранхай.
Улаан-Yдэ хотын тvбхинэн хvгжэhэн газар эртэ урда сагhаа хойшо эзэтэй байhан юм гэжэ hануулая. Энэл газарта хvннvгэй ажаhууhые археологууд элирхэйлэн тодорхойлоо hэм шуу. Теэд хvннv гээшэмнай буряад-монголшуудай эртэ урдын vбгэ эсэгэнэр болоно ха юм. Энээн тухай Санкт-Петербургын эрдэмтэн Давыдова болон бусад олон эрдэмтэд бэшэhэн байдаг. Тиимэhээ Улаан-Yдэ гээшэмнай хvннvгэй тоонто газар дээрэ тvбхинэнхэй гэжэ мэдэхэ ёhотойбди. Хvннvгэй байгуулhан хотоhоо эхилжэ тоолобол, Улаан-Yдэмнай 2000 гаран жэлтэй гэжэ тоологдохо зэргэтэй. Харин энэ газарта монголой хаан Турухай Табунанай vргєє байhан сагhаа тоолохо болоо hаа, Улаан-Yдэ хотодо 800 жэлhээ vлvv саг vнгэрэнхэй. Харин ородуудай буряадай газар нютагые эзэмдэhэн сагhаа хойшо 330 жэл vнгэрєє ааб даа. Тиихэдээ, манай hанахада, Улаан-Yдэ хотын анхан тvрvvн байгуулагдаhаар хэды жэл болоhониинь vшєє мэдэгдээгvй гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй.

Бакалин ВАСИЛЬЕВ,
Буряад Республикын арадай
артист.

Редакциhаа: Авторай
hанамжые дэмжээшьегуй hаа,
олоной vзэмжэдэ табиха гэжэ
шиидэбэбди.
“Буряад Yнэн”, 1996 оной 6 hарын 22
_________________

Отшеньдобрый hидальго Дон Цэбээн Кижингинский и Доодо-Кодунский, Улаан-Yдэнский и Улаанбаатарский и прочая, прочая... едет к сеньоре Наталее Добоской и Машзаводской

Добавлено: 15.10.06, 02:57 +0000

хараалта ород эзэмхэгшvvд манайе аяар 340 жэл тvрихэеэ vргэлжэлжэ байна гv?! :shock: :x

ехэ hайн тодоруулга олоот. :D

ps. Шабарта - "грязнуха" - шэрээ доро хэбтэнэб. :lol: vгэ, нээрээ, ород хасагууд гэжэ зон ямар тэнэг байгаа юм :lol:
_________________
чем толще наши лица, тем теснее наши ряды

Добавлено: 06.11.06, 03:46 +0000

Улаан-Vдэ хотодо байхадаа иимэ верси дуулааби. урдын урда сагта Хаан Чингисиин сэрэгшvvд нэгэтээ ан аба хэжи ябасаар мvноогэй Vдэ голой хабида vдэлэн буужи vдиин сайгаа уужи эдеэлбэ ха. теэд эндэ vдэлжи хооло сайгаа эдеэлсэн хадаа Vдэ гол гэжи нэрлээ гэнэ.
_________________
миний блогто айлчалаарай!!!
http://songolia.blogspot.com

Добавлено: 06.11.06, 07:45 +0000

Зохид тайлбари байна.
_________________

Отшеньдобрый hидальго Дон Цэбээн Кижингинский и Доодо-Кодунский, Улаан-Yдэнский и Улаанбаатарский и прочая, прочая... едет к сеньоре Наталее Добоской и Машзаводской

Добавлено: 07.11.06, 18:10 +0000

Сайнууд! энэ статьяе олон хундэ уншуулуулха хэрэгтэй байна гэжэ би hананаб. Иимэшуу статьянууд бэшэгдэжэ байhанда ехэ баяртай байна. Арайл буряад номуудые уншадаг зон ушθл усθн байна хадаа.

Добавлено: 05.01.07, 21:11 +0000

Добавлено: 08.01.07, 06:44 +0000

Обсуждаемое