О значениях этнонима "буряты"

Добавлено: 15.04.06, 01:48 +0000

"гы-гы-гы, очень даже смешно, пусть будет как вам угодно..." - а что смешного?
Грустно, что тетка, называющая себя буддисткой, так реагирует на эмоции мальчика...

Тоже мне нашла ссылку. орун - тонкий эмоциональный мальчик, он не думает, он чувствует. Там всего лишь чувства. Подумаешь, намякивают, что буряты - предатели. Мало ли врагов у русских, они всех врагами готовы записать. В таких ситуациях надо говорить - это наглая колонизаторская пропаганда. Я так и делаю. Я говорю, что буряты были единственной реальной силой, способнoй противостоять колонизаторам в Сибири. За это с тех давних пор нас и не любят русские. Надо сказать, что самые-самые русофилы не знают, что возразить. (C лысыми я не встречалась :shock:)

Я тоже слышала, что монголы про бурят говорили, что буряты - предатели. Потому, что буряты не пошли за ЧингиcХаном (правильно сделали, если это правда. Очень одобряю своих предков). Может поэтому бурят уничтожали в Монголии? С другой стороны в человеческой истории всегда кого-то уничтожали. Бурятам повезло немножко меньше, особенно западным бурятам.

Ученые ОБЯЗАНЫ изучать ВСЕ версии и описывать все, что наблюдают. Санж это и сделал.

Что за претензии у вас, сакура, не понимаю.

Добавлено: 15.04.06, 11:59 +0000

я не заводила эту тему, но за ночь подумала и решила, что сакура с оруном правы.

Версия, что слово "Буряты" просходит от слова "предатель" не научная. Санж ничем не доказал научность этой версии, не дал никаких научных ссылок.

Разные версии, унижающие народ, учеными должны отметаться, как фашистские, предвзятые. Так через несколько лет люди станут использовать Википедию как источник информации и пойдет, что буряты - "предатели" и "братья", несмотря на то, что там мелким шрифтом написано, что это маловероятно. Люди будут думать, что вероятность есть, хоть и маленькая.

Если "буряты" происходят от "бурут - предатели", то получается, что буряты сами стали называть себя "предателями". Это бред. Какой народ будет так себя называть "предателем"? Тем более, что мы никого не предавали. Булагаты и эхириты против монголов даже не воевали, а тихо платили свою дань и сидели в своих лесах. Калмыки воевали, и уходили и возвращались, и по логике "бурут" к ним больше подходит, но не к бурятам.

Так же, как и буряты не были русскими "братьями". Буряты, можно сказать, были единственными, которые сопротивлялись русским казакам, и вдруг стали себя называть русскими "братьями". Вот это самая настоящая колонизаторская пропаганда. Тем более, что буряты стали называться БУРЯТАМИ задолго до прихода русских.

Наиболее вероятное происхождение слова бурят - от слова "бури - волк". Говорят, что так стали называть себя булагаты, потом так стал называться их союз с эхиритами. Позже присоединились хоринцы, но никто не знает толком когда.

Впрочем, я это все почерпнула от Согда и Ункаса здесь, на сайте, и насколько это научно не знаю. Но зато все это было очень интересно и познавательно читать.

Короче, я присоединяюсь к Сакуре и прошу убрать из Википедии о происхождении слова "бурят" как "предатели" или русских "братьях".

Добавлено: 15.04.06, 12:13 +0000

тоже был бы рад если бы это убрали из энциклопедии.

смысл какой в ней? научный? "типо ради правды?"
РАЗ уж это маловероятная версия, зачем ее вообще тогда указывать?
_________________
Послушно взираю на лик своего ламы
Но вновь неумолимо предстает предо мной твое лицо, красавица

Добавлено: 15.04.06, 15:31 +0000

Сам лично спрашивал у монголов, как будет слово "предатель" и получил ответ - урвайгч, ничего похожего с "Бурят". Хотя не исключаю возможности исчезновения слова из лексикона, тк не владею халхаским, а тем более древним.
По поводу неучастия бурят в походах Чингиз-хана ну-ну, вы что же? А как же поход легендарного булагатского Буха-нойона на империю Хорезмшаха в составе общемонгольских войск. Я лично горжусь славным прошлым своих предков булагат.
_________________
Money 4 nothing, chiks 4 free

Добавлено: 15.04.06, 20:21 +0000

Да, действительно не может "буряты" обозначать "предатели".И не укоренилось бы такое название народа в истории, наши предки бы не позволили.

Добавлено: 16.04.06, 06:43 +0000

Добавлено: 16.04.06, 07:44 +0000

Однако, судя по упоминаниям плохой воды, с червями и пр., нельзя исключать и возможное участие в южных походах. Мне кажется кое-что можно нарыть, изучая фольклор и исторические источники эпохи монгольских завоеваний у народов Юго-Восточной Азии.
_________________

Отшеньдобрый hидальго Дон Цэбээн Кижингинский и Доодо-Кодунский, Улаан-Yдэнский и Улаанбаатарский и прочая, прочая... едет к сеньоре Наталее Добоской и Машзаводской

Добавлено: 16.04.06, 12:52 +0000

В Южных морях имеются подобные аномалии, типа червивой воды?
Я как-то склоняюсь к версии, что в летописи имелась в виду просто океанская (т.е. "соленая" вода) + всплывшие после цунами водоросли или планктон, или что-то в этом роде.

Примите пожалуйста участие в теме о миграциях бурятов в имперскую эпоху:

http://www.buryatia.org/modules.php?name=Forums&file=viewtopic&p=212734#212734

Добавлено: 16.04.06, 14:32 +0000

Обсуждение темы о миграциях и плаваниях в океанах в соответствующей теме, ссылку см. выше.
Unkas

Добавлено: 16.04.06, 14:53 +0000 **про бурят и бурут**

если вернуться к теме .....по моему ,на сколько я знаю, бурятскии и монгольскии.. ,слово "бурут" ни как не переводится как предатель, скорее как неправилиьный ,ошибочный .....и др синонимы , а предателеи монголы и буряты называли своими именем -- УРБАГША ,УРВАГША,..УРВАЛДАХА - предавать,т е можно приводить все производные от слово - УРВАХА переводится ПРЕДАВАТЬ. Я читал некоторых летописях, в бурятскои литературе и часто замечал что ,предателей монголы - буряты называли УРВАГЧА,УРВАГША....... а не как бурут,находятся же фантазеры :shock: ,которые хотят понимать только на свои лад :evil:

Добавлено: 16.04.06, 14:57 +0000

Статья про историю бурят (на монгольском).

Монголы в общем то не говорят версии о том что слово бурят идет от корня буруут (неверный), а ведут от имени сына Барга баатара, Буриада. (Слово буруут имеет совсем другое даже написание чем корень буриад - скорее всего)

Бvгд найрамдах Буриад улс
Огноо: Thursday, April 25 @ 13:46:20
Гарчиг: Чєлєєт суваг

1. Буриад Монголчуудын гарал vvсэл

Буриад Монголчуудын гарал vvсэл язгуурын тухай єєрсдийн нь тvvхэн баримт, сурвалж бичиг, угийн бичгvvд нь гол тєлєв XIX, XX зуунд бичигдсэн байна.
Энд юуны ємнє буриадын єєрсдийн бичсэн тvvхийн баримтаас vзье.

Эмч багш Сахийн 1845 онд бичсэн хори буриадуудын тvvх, ахлагч лам Цэвээний 1843 онд бичсэн тэмдэглэлvvд нь тvvхийн баримтаас нэлээд баялаг юм. Хори буриадуудын тvvхийн тухай, соёл боловсролын тvvхийн талаар Т.Тобоев, В.Юмсvнєв, Ш.Н.Хобитуев нар сонирхолтой тvvхэн бичгvvдийг XIX зуунд зохиожээ. Мєн Ломбо-Цэрэнєв, Д.Гэмпилєв нар Сэлэнгийн буриадын тvvхийг бичсэн байна. Ах дvv Цэдэнжав, Николай Сахаров нар 1869 онд Баргужины тvvхийг тус тус бичжээ. Буриадын уг язгуурын тууж, угийн бичгийн тухай ахмад эрдэмтэн доктор Ц.Б.Цидэндамбаев “Буряцкие исторические хроники и родословние” (Улан-Yдэ, 1972 он) хэмээх номондоо дэлгэрэнгvй бичжээ.
Дашням Ёндоновын 1887 онд бичсэн “Эхирид Булагадай цонгоол отогийн тvvх” зохиолыг 1949 онд Монгол хэлээр Улан-Yдэд хэвлэжээ.
Ер нь 1960-80 аад онд буриадын тvvхийн зохиолуудын тухай эрдэмтэд нэлээд бичсэн нь ажиглагдана.
Монгол улсад хэвлэгдсэн номын тухайд гэвэл уг сэдвээр академич Б.Ринчен 1959 онд Сэлэнгийн буриадуудын 6 отог, Найман эцэг нарын тухай домог, мєн Буриад газар бурхан шашин дэлгэрсэн товч тvvх хэмээх номоо Энэтхэгт англи хэлээр хэвлэжээ.
1965 онд хори-буриадуудын уг гарвалын тухай Ринчен гуайн зохиол Унгарт хэвлэгдсэн байна. 1956 онд Сумьяабаатарын зохиосон “Буриадын угийн бичиг” хэмээх зохиол Улаанбаатарт хэвлэгдсэн бєгєєд мєн буриадын уг язгуурын тухай тvvхэн бичиг монгол, орос, англи хэлээр хэвлэгдэн гарчээ. Євєр Монголын эрдэмтэн Эрхэмбатын “Барга аймгийн товч тvvх”, Тvвшиннямын “Баргачуудын тvvхэн эргэлт”, Алтан-Оргилын “Монголын тvvхийн сурвалж бичиг есєн зvйл”, Японы эрдэмтэн Эгами Намио “Умарт Азийн тvvх” Сакамота Коретада “Азийн хэрэг vйлсийн тvvх” зэрэг бvтээлvvд бий.
Буриадын ард тvмний угсаа судлалын (гарваль судлал) асуудал маргаантай хэвээр байна. “Буриад” угсаатан гэдэг нь анх хори тvшмэд, баргууд ойрад болон бусад хєрш зэргэлдээ оршиж байсан ард тvмний хамт Монголын нууц товчоонд дурьдагдсан байдаг. Yvнд “…Туулай жил (1207 он) Зvчи баруун гарын цэргийг авч, ойн иргэдийг эзлэхээр мордоход Буха газарчлан явав. Худуга Бэхи ирээд Зvчийг газарчлан тvмэн ойрдын нутгаар явж Шигшид голд хvрэв. Зvчи єйрд, буриад, барга, урсуд, хабханас, ханхас, тува аймгыг оруулаад тvмэн хиргисийн нутагт хvрвэл… Бас Борхул ноёныг хори тvмд (хори буриад) иргэнийг эзлvvлэхээр явав…” хэмээн єгvvлжээ.
Бvриадуудын уг язгуурын тухай зохиолуудаас vзэхэд нутаг, нутгийн буриадуудын тvvхийг бvгд л тус тусад нь бичсэн байдаг. Бvх буриад отгийн хамтарсан нэгдмэл тvvхэн бичиг гараагvй байна. Учир нь урьд цагт XVIII,XIX зуунд буриад аймаг отог отгоороо, нутаг нутгаараа хэсэг бvлэг болон суудаг байв. Тэдний хоорондын харилцаа сул байснаар буриадуудын нэгдмэл хамтын тvvх бичигдээгvй ажээ.
Тєгєлдєр Товын 1863 онд бичсэн Хорийн болон Агын буриадуудын эртний тvvхэнд монголын хори тvмэд угсаатны Барга баатар дайчин ноёны гурван хvvгийн отгон нь Хоридой мэргэн гэж байгаад тvvний анхны гэргий Багужин гуайгаас Алунгуа нэртэй ганц охин хоёрдахь Шаралдай гэдэг гэргийгээс нь Галзууд, Хуасай, Хvвдvvд, Гучид, Шарайд, гэж таван хvv, гуравдахь Нагатай хэмээх гэргийгээс нь Харгана, Худай, Бодонгууд, Халбин, Цагаан, Батанай гэж 6 хvv тєрж нийт 11 болсон байна. Эд нар єсч єндийгєєд арван нэгэн овогтон болж эцгийн нэрээр тэдний нэр хори буриад болжээ гэж дурьджээ.
Yvнээс гадна єєр нэгэн домогт єгvvлэхдээ: Буриад хэмээх язгууртан Байгал нуурын урд талаар суурьшиж, Бэдэ Улстай, Бvртэ-Чєнийн язгууртай нийлж баруун зvг тийш нvvж тархжээ. Баргажин гэж нутагт Барга баатрын Буриад, Хєридай гэдэг хоёр хvvтэй байсан аж. Буриад нь Байгалийн эсрэг талд Зvлхэ голоор нутаглаж, загас агнуураар амьдран сууж байв. Энэ хоёр хvvгээс гарсан нь овооцой, єлцєн, чоно гэх мэт Эхиридийн 8 эцэг, алагуй, хурумша, ашабагад гэх мэт Булагадай 9 эцгийн зон болжээ гэжээ. Ийнхvv Байгаль нуурийн єврєєр нутаглаж байсан буриадуудын євєг дээдэс эртний анчин гєрєєчин ойн иргэдийн нэгэн бєгєєд XIII зуунаас ємнєх vед Байгалаас хойш Хилого (уялго), Зvлэг (Лена) мєрний сав, Сэлэнгийн адгаар мєрний эхэн, адгаар сууж байсан Булгачин, Хэрэмчин хийгээд Горлог (Енисэй) мєрний эхэн, Байгаль орчимд амьдарч байсан Хори-Тvмэд, Баргажин, (баргажин буриадууд єєрсдийгєє эртний зvvнгарын монголын єєлд овогтон гэж vздэг. Зvvнгар монголоос гарч ирсэн 6-7 хvн баргажин буриадуудтай хамтарч нэгдэн суусан гэлцдэг юм. Монголын єєлдийн олон тvмэн баргажин ба нуурын цаадах буриад овгуудын нэр –Эхирид, Булагад, Бурууд, Галзууд гэх мэт адил байдаг Баргууд зэрэг Монгол угсаатны аймгууд байсан ажээ. XIII зууны эхээр Монгол угсааны олон аймаг нэгдэхэд 1207 онд Монголын эзэнт улсын харьяанд буриад оржээ. XV зууны vед ойрадууд єрнє зvг нvvдэллэхэд Барга, буриад аймгууд Зvvн Монголын мэдэлд vлдэн, Батмєнх даян хааны харьяат зургаан тvмэн Монголын зvvн гурван тvмний нэг Урианхай тvмэн хуваагдсанаар Барга, Буриад нь Халх тvмний харьяалалд багтан буриадын уг нутаг халхын Тvшээт, Засагт хааны захиргаанд хамаарах болжээ. XVII зуунд Халх Монголд гурван том аймаг: Тvшээт хан, Засагт хан, Сэцэн хан байсан бєгєєд эхний хоёр нь хvчирхэг газар нутгаараа Байгалийн чанадын буриадуудын газартай шууд хиллэдэг байв.
Монголын эдгээр хаант аймгууд зэргэлдээ газар нутаг тvvний дотор буриад євгvvдийг єєрийнхєє эрх чєлєєнд байлгасаар иржээ.
Оросуудыг Байгаль орчмын газарт ирэхээс ємнє Байгаль хавийн буриадууд монгол ноёдод тогтмол бус алба барьж байсан бол Євєр Байгалын буриадууд монголын хааны албатууд байв. Тэд Монгол ханы єргєє гэрт нь алба татвараа хvргэж єгдєг байжээ. Єєрєєр хэлбэл оросуудыг Євєр Байгалд ирэхээс ємнє буриадын газар нутаг монголын Тvшээт ханы бvрэн мэдэлд байжээ. Сибирийн тvvх сvдлаачдын анхных нь болох П.А.Словцэв бичихдээ “Энэ газар нутаг тухай цагтаа эзэн Чингисийн болон тvvний vе залгамжлагчдын их гvрний бvрэлдэхvvнд багтаж байсан бол сvvлдээ XVII зууны дунд vе хvртэл халхын хоёр ханы vгийг дагаж байсан” гэжээ.
Эрт цагт буриадууд тэмээ, адуу, vхэр, хонь, ямаа таван хошуу малаа эрхлэн єсгєж байжээ. Малын бэлчээрээ сонгож, жилийн дєрвєн улиралд сайн ургацтай газар нутгаар нvvдэллэж, малаа саан сvvгээр нь бvхэл жилдээ идэх єрєм, тос, ааруул хийж, архи нэрж, хєдєє талаас зэрлэг мангир тємс тэргvvтнийг хураан хатааж, тэдгээрийг малын тарган єєхтэй махтай хольж иддэг, малын арьс элдэж, хvвцас хунараа оёдог байжээ. Yvнээс гадна ой хєвчийн элдэв ан агнаж, ангийн vнэт арьсаар арилжаа наймаа хийж олсон мєнгєєрєє эзэн ханд алба дээж єргєж, vлдсэнийг нь єєрийн хэрэгцээнд зардаг байсан ажээ. Мєн ангийн арьсаар дээл хvвцас оёдог, адууны сvvл хялгасаар тор нэхэж загас барьдаг, урхи зангаар ойн шувуу барьж, усны шувуу харваж агнан амьдардаг байсан байна.
Буриадуудын дунд бурхны шашин бага дэлгэрсэн, лам хувраг нар цєєн, зарим нэг нь бєєгийн мєргєлийг шvтдэг байсан юм. Хожим бурхны шашин улам дэлгэрч лам хуврагууд олширч, бурхны ном судрууд монгол хэлээр орчуулагдан тархаж, тvvнээсээ уламжлан ард олон хааны элдэв хатуу зєєлєн хуулийг мэддэг болжээ. Сvvлд нь монгол ба тvвд номын сургуулиуд нээгдэж хvvхдvvдээ сургуульд єгч лам хувраг болгож байжээ. 1773 оноос хойш нутаг бvхэнд дацан баригдаж бурхны шашны элдэв янзын сургуулиуд нээгдэж залуучууд олноороо шавилан суух болжээ.

2. Буриад монголчууд Оросын харьяанд орсон нь

XVII зууны vед Монголын нэгдмэл байдал алдагдаж Монгол орны Манжийн тvрэмгийлэлд автагдах vеэр Хаант Орос хил хязгаараа тэлж Сибирийг эзэмшиж эхэлжээ. Буриад овгуудын оршин сууж байгаа энэ нутагт оросууд нэвтрэн ирэхэд Монгол ноёд болон орос атамануудын хооронд буриадын нутгийн тєлєє єрсєлдєєн єєрийн эрхгvй гарч байжээ.
Эдний хоорондын зєрчил нь зарим vед зэвсэгт тэмцлийн хэлбэрт шилжин орж байв.
1643 онд Курбат Иванєв гэгч Байгал нуурын Ольхон ольтрогийг байлдахаар явжээ.
1644 онд мєнєєх Курбат Иванєв Амар орчмын нутгийн Брацкийн хvмvvс энэ дайралтынх нь хариуг барихаар шийдсэн байна. Ингээд Лена (Зvлэг) болон Амар
(хар) мєрнєєр нутагтай Брацкийн хvмvvс хамтран Верхєленскийн (Лена мєрний
эхэн) бэхлэлтийг 3 удаа бvслэв. Сvvлчийн бvслэн хаах ажиллагаанд 2000
хvртэл хvн оролцжээ. Бvслэлт нь тодорхой амжилт олоогvй байна. Энэ бослого
гарах шалтгаан нь тэр жилvvдэд Енисэйскээс мєнгє болон мєнгєний уурхайн
газрын тухай янз бvрийн мэдээ цуглуулах тусгай даалгавар бvхий атаман
Василий Колесникєв Ангар мєрєн орчмын нутагт иржээ. 1644 онд Колесникєв
Ангарыг єгсєн аян дайнд мордоод євєл нь Осголын адагт хvрч євєлжихєєр
шийдээд бvхэл євлийн турш зэргэлдээ Брацкийн омгуудын эсрэг хийсэн зэрлэг
дээрэм тонуулаараа тэдний эсэргvvцлийг хvргэжээ. 1645 онд Колесникєв дахин
замд гарч дээрэм тонуул хийсээр явж Байгал нуур хvрээд баруун талд нь
євєлжихєєр шийдэж замдаа тэр Куд болон Ангар мєрний орчмийн хvмvvсийг
дээрэмдсэн мэдээ бий.
Оросын казах цэргvvд худалдаачид, хожим нь тvшмэдvvд олноороо хvч тvрэн
ирж 1646 онд Дээд Ангар, 1648 онд Баргужин, 1665 онд Сэлэнгэ, 1666 онд Дээд-Yд
зэрэгт цэрэгжсэн суурин шивээ гацаа байгуулж, эзлэн тvрэмгийлэх бодлого
явуулжээ. Ар Монголын ноёд Буриад-Мєнгєлын газар нутгыг хаант орос
тvрэмгийлэн эзлэх санаархлыг зvгээр харж суусангvй. 1688-1689 оны хооронд
Тvшээт хан Чахундорж цэргийн хvчээр Сэлэнгэ, Yдийн чиглэлд довтолсон нь
Ар Монгол, Оросын харилцааг ихээхэн хурцатгажээ.
Тэр vед бие даасан овгуудын хооронд эвсэлдэн тохирсон хєдєлгєєн ч vгvй,
бvриад ноёд тvшмэд сайд нарын тєрийн нэгдсэн бодлого ч байхгvЙ байв.
Ноёд тус бvрийн хувийн эрх ашиг, єєрийн овог угсааны амгалан байдал, эрх
ашгийг хангаж байх vvднээс vйл ажиллагаагаа явуулж байжээ.
Нэг хэсэг буриад овог нь Монголын Тvшээт хан, Сэцэн ханы талыг баримтлан
Оросын хаант засгийн харгис тvрэмгийллийн эсрэг тэмцэж байсан бол нєгєє
хэсэг нь оросуудад дэмжлэг vзvvлж байсан ажээ.
Хаант Орос, Манж Чин улс єєрсдийнхєє эзлэн тvрэмгийлэх бодлогодоо Ар Монгол,
Зvvнгарын хаант улсын зєрєлдєєныг ашиглан нэгээр нь нєгєєг цохиулах
башир арга хэрэглэж байснаас Буриад Монгол, Ар Монголыг харьцангуй амархан
эзэлжээ. Хэвчvv (Нэрчv)-гийн 1689 оны гэрээгээр Манж, Орос хоёр харилцан
худалдаа хийхээр тохиролцсон боловч Манж нар Оросын худалдааг Халх Монголд
нэвтрvvлэхийг шууд хориглох бодлого явуулж байв. 1727 онд Тvшээт ханаас
хvрээ, Хиагт ба харьяат аймгийн Оростой худалдаалах газар болгохыг Манжийн
ханд хvсэн мэдvvлэхэд хариуд нь Манжийн хаанаас харилцан худалдаа хийхийг
хориглож, орос хvмvvсийг хил давуулахгvЙ байх зарлиг буулгажээ.
1727 онд Манж, Орос хоёр улс Хиагтын орчимд Буурын тосгонд гэрээ байгуулж,
албан ёсоор Халх Оросын хил хязгаарыг тогтоож, уг хэлэлцээгээр буриад нутаг
бvхэлдээ хаант Оросын харьяанд багцан байна.
Хаант Орос Буриадын нутгийг эзэлж авмагц хvн амд ихээхэн албан татвар
ноогдуулжээ. Энэ албыг буриад монголчууд vнэт арьс, адуу малаар єгч байлаа
ч гэсэн албан татвараа цаг тухайд нь тєлж чаддаггvЙ байлаа. Тиймээс орон
нутгийн захиргаа дарамт vзvvлж байв. Хаант Оросоос буриадын дотор засаг
захиргааны єєрчлєлт хийж “Тал нутгийн Дум” хэмээх орос захиргаатай болсон
бєгєєд 1885 онд “Волость” гэдэг захиргааны нэгжид харьяалуулжээ. Зарим газарт
буриад-єрєсын хоорондын харьцаа хэвийн байсан боловч оросын атамануудын
албан тушаалаа хэтрvvлэн эдлэх, Оросын засаг захиргаа хээл хахууль авч хэрэг
тєвєг учруулж байснаас буриадvvд оросын захиргааг хvлээн зєвшєєрєхгvй
эсэргvvцэж байлаа. Сибирийн захиргаа 1635 онд тєвдєє єгсєн мэдээндээ: “Петр
Бекетєв цэрэг аван буриад гасар Лена голын эх єєд Она голын адагт урьд
ємнє улсын алба тєлж байгаагvЙ, буриад зvрчид угсааны иргэдээс улсын
алба гаргуулахаар очиход эдгээр буриад зvрчид нар эсэргvvцэж, очсон
хvмvvсийг зодож занчив, гэтэл Петр нєхдийн хамт 3 хоног бvслэлтэнд сууж
бурхны ивээлээр Петр цэргvvдийн хамт тэдгээр буриадыг элдэв арга мэх
хэрэглэн уван цуван зодож алсан хvний тоо 90 хvрэв…” гэжээ.
Ийнхvv ард тvмнийг газар нутгаас нь шахан хавчиж, алба татвараар дарж
тэсэхvйеэ бэрх болоход тvvнээс гарах арга замыг сvвэгчлэхээр буриадын ард
тvмэн Москва, Санкт Петербvргт овгийн элч тєлєєлєгчєє илгээж, буриадуудын
эрх ашиг, газар шороог хамгаалах талаар асуудал тавьж байлаа.
20-р зууны эхээр буриад нь хаант Оросын харьяат буурай олон ястны нэгэн
адил vндэсний болон нийгмийн дарлалд нэрвэгдсэн цєєнх угсаатны нэг болжээ.
Энэ бvх байдлаас зугатаж, шилжин нvvх хєдєлгєєн хvчтэй болов. Ихэнхи нь
Монголыг зорьж, Байгаль орчмын буриад овгуудын байршилд ихээхэн єєрчлєлт
єржээ. Тухайлбал 1658 онд атаман Иван Бахабовын vед буриад ноёдууд
албатынхаа хамт буриад шивээнээс Монгол газар нvvн оджээ.
Бvриад Орост нэгдэж дагаар орсон vйл явц маш ээдрээтэй бєгєєд зєрчилтэй
vчир энэ асуудлыг авч vзэхдээ баримт материалд тулгуурлан vзэхээс гадна 17
зууны дунд vед Байгаль орчмын нутагт бvрэлдсэн нєхцєл байдал болон
буриад овгууд, монгол ноёд, Оросын улс тєрийн бодлого, тvvнийгээ хэрэгжvvлж
байсан арга зэргийг нэг бvрчлэн харгалзан vзэх шаардлагатай. Мєн буриад
нэгдсэн тєр тогтоогvй, тэдгээрийн тархай бутархай байдал нь зохих хэмжээгээр
нєлєєлсєн гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Буриад овгууд сайн дураараа Оросын
харьяанд орсон гэдэг ганц утгаар авч vзвэл єрєєсгєл болно. Ногоотэйгvvр 17
зууны vед буриад нутагт оросуудтай хаа сайгvй мєргєлдєж зэвсгийн хvчээр
эсэргvvцэж байсан ба тэд бvх буриадvvдыг зєвхєн хvчээр харьяалуулсан
гэвэл бас алдаатай болох юм.
Буриадын залуу тvvхч, эрдэмтэд “Истєрия Бурятий в вопросах и отвэтах”
хэмээх номондоо: Байгаль нуурын ар єврєєр нутаглах овог аймгийн дотор нэгдсэн
нэг vндэстэн гэж байгаагvй бєгєєд тус бvрдээ єєрийн хэл зан заншил, ахуй
амьдралын євєрмєц онцлогтой vндэстэн ястан суурьшиж байв. Энд монгол
хэлтэн Монгол угсааны овог аймгаас гадна мєн тvрэг хэлтэн, соёд, тофалар,
якут нар олноороо амьдарч байсан. Харин буриад нь Орост нэгдсэнээр цаашдаа
аж ахуй соёл хийгээд буриадын ард тvмний нийгмийн байгууллыг хєгжvvлэхэд
тvлхэц болсон. Ногоотэйгvvр Орос улисад нэгдсэний дараа Байгал нуурын ар
єврийн єргєн уудам нутаг Монголоос тусгаарлаж, Оросын засаг захиргаа улс
тєрийн тогтолцооны ноёрхол бий болох тэр vед буриад угсаатан нэгдэж
эхэлсэн билээ. Энэ vйл явц vндэсний биеэ даасан ухамсрыг бэхжvvлж “Буриад”
vгсааг бvрэлдvvлжээ. Буриад угсааны бvрэлдэхvvнд суугуул буриад монгол
аймгаас гадна бусад халх-монгол, ойрд, тvрэг, тунгусын бvлэг орсныг
тэмдэглэх хэрэгтэй гэж бичжээ.
Єрєс улсад нэгдсэнээр буриадад нийгмийн ялгавар хvчтэй болсон юм. Буриад
vндэстний нэгдсэн тєвтэй єєрийн бvрэн эрх гэж байсангvй, нэг талаас хаант
засгийн газар єєрийн захиргааны удирдлагыг тогтоож, нєгєє талаас буриадын
нийгмийн давхарга дотооддоо єєрийн удирдлагыг явуулж байснаар Дорнод-Сибирийн
нутаг засаг захиргааны хатуу хяналтанд оржээ.
19 зууны эцэс 20 зууны эхэн vе гэхэд Буриад нь Оросын эзэнт улсын газар
тариалан, эдийн засгийн хамгийн хоцрогдсон хязгаар нутгийн нэг болсон байлаа.
Эдийн засгийн хоцрогдлын нэг гол шалтгаан бол зах хязгаар нутгыг
хєгжvvлэхийг vл тоомсорлож байсан хаант засгийн дарангуйлах бодлогын илрэл
юм. Хаант Оросын засгийн газар Байгал нуурын ємнєд болон Сэлэнгэ Амар
мєрний сав газрийн аль vржил сжим, євс бэлчээр сайтай газрыг булаан авч
олон мянган єрх орос тариачдыг нvvлгэн суурьшуулах, байгалын болон
газрын хєрсєн доорх баялгыг цєлмєн ашиглах бодлогоо нарийн дэс дараатай
хэрэгжvvлж байсан ажээ. Буриадын vндэсний уламжлалт соёл хvнд байдалд орж,
хаант засгийн газар тvvний хєгжилд саад хийж байв.
Империализмын vед хаант засгийн vндэсний дарангуйллын бодлого Сибирийн
нутагт эрс идэвхжиж ирэв. Энэ бодлого гол тєлєв газрийн болон захиргааны
шинэтгэл явуулахад чиглэгджээ. Энэхvv бодлогоо хэрэгжvvлэхдээ тариачин эрд
15 га, малчин эрд 30 га-гаар газар олгох, шинээр суурьшихаар ирж буй орос
тариачдад газар олгох, хуваарилагдаагvЙ vлдсэн газрыг улсын сангын газар
болгохоор шийдвэрлэжээ. Ногоотэйгvvр шинэтгэл нь vнэн хэрэгтээ цєєн хvн
амтай буриадvvд оросын олон тосгон сууринд таран бие биенээсээ алслагдан салж
нэг газар хадагдах, улмаар нvvдлийн мал аж ахуйгаа эрхэлж чадахгvйд хvргэх
бєдлєгє байлаа.
Мєн засаг захиргаа шvvн таслах байгууллагууд шинэчлэл хийж хянан цагдах
явдлыг хvчтэй болгожээ. Yvний улмаас 1902-1903 оны хооронд
буриад-мєнгєлчvvд эсэргvvцэн босч цагдаа нар болон тариачидтай мєргєлдєн,
хаант Оросод захирагдахгvй хэмээн тэмцэж, хаант засгаас энэ хєдєлгєєн
эсэргvvцлийг харгислан дарснаас олон буриад-мєнгєлчvvд ар Монголд зугатан
зайлжээ. Yvний сацуу дэлхийн 1-р дайнд зориулсан цэрэг татлага, хvнс
нийлvvлэг ард тvмний нуруун дээр асар их ачаа vvрvvлжээ. Энэ бvхниг
эсэргvvцсэн буриадvvд бас Ар Монгол руу бєєн бєєнєєрєє зугтах бас нэг шалтаг
болжээ. Ийнхvv хаант засгийнхан Сибирийн олон vндэстний малчин, тариачин,
ардын дунд байр сууриа бэхжvvлэхийг эрмэлзэхийн зэрэгцээ оросчлох бодлого
явуулж байсан бєлгєє. Хаант засгийн газар оросчлох бодлого, газрын
шинэтгэл, аж ахуйн бvтэц, нутаг дэвсгэрийн засаг захиргаа, удирдлагын арга
барил гэх мэт буриадын ард тvмнийг оршин тогтноход хэрэгтэй дэвшилтэт хэд
хэдэн хандалтыг хэрэгжvvлж байсан ч vндэстнийг уусгах, амьдралын уламжлалт
хэвшил, оюун санаа, соёлын талаар дарангуйлж байлаа.
Энэ бvхнийг бvр Оросын анхны хувьсгалын vеэс буриадын vндэсний шинэ
сэхээтнvvд ухамсарлаж, єєрийн ард тvмний vндэсний эрх чєлєєний
хєдєлгєєнийг толгойлж иржээ. Yндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн анх гарахад
тэргvvнд нь буриадын нэртэй эрдэмтэд, улс тєрийн болон шашны зvтгэлтнvvд,
хєрєнгєтєн, жижиг хєрєнгєтний намын байр сууринд байсан баячуудын
давхаргын тєлєєлєгчид орж байлаа.
Yндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн дэх чухал шат 1905 онд болсон Эрхvvгийн
гvбэрн болон Байгалын арын (Забайкальск) мужийн буриад хvн амын их хурал
юм. Их хурлаар єєртєє засах болон газрын асуудал vндэсний соёлыг
хєгжvvлэхтэй холбогдсон ардчилсан хэд хэдэн асуудлыг дэвшvvлсэн байна. Энэ
хvрал буриадын vндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн дэх улс тєрийн янз бvрийн
бvлгийн тэмцлийг тодорхой харуулж байв. Дорнод Буриадад “хуучин думынхан”
болон “Буриадын дэвшилт нам” хэмээх хоёр байгууллага сєргєлдєн зогсож
байлаа. Эхний бvлэг (Э.Вамбєциренєв болон бусад) 1900-1901 оны хуулийн эсрэг
vрьдын 1822 оны дvрэм журмыг хамгаалан vг хэлжээ. Тэд, vндсэндээ шинэ
хvvль дvрэм хэрэгжvvлснээр засгаас гадуурхагдаж буй талын язгууртнуудын эрх
ашгыг хєндєж байсан юм. Хоёр дахь бvлэг голдуу отгийн шинээр vvссэн
хєрєнгєтєн буриад сэхээтнvvдийн тєлєєлєгчид болох хамба лам тэргvvтэй
(Ч.Ирелтvев, Г.Цибиков, Г.Д.Очиров болон бусад) ламын шашны
санваартнуудын хэсгээс бvрэлдэж байв. Хурал дээр мєн либерал vндэсний
vзэлтнvvд (А.Михайлов болон бусад) “оросжуулагчид” (С.Пирожков болон бусад)
гэсэн хоёр урсгал vvсчээ. Эдгээр бvлгээс гадна vндэсний хєдєлгєєнд
ардчилсан сэхээтнvvдээр толгойлуулсан “зvvн” жигvvрийнхэн бvрэлджээ. Энэ бол
єєрсдийгєє “народникууд” гэж нэрлэсэн социалистvvд байлаа. Тэд нар буриадын
тариачид хєдєлмєрчгдийн эрх ашгийг илэрхийлж байв. Энэ жигvvрийн
тєлгєйлєгчид нь Ж.Цэвээн (Жамцарано), Б.Барадин, М.Н.Богданов, Агван
Доржиев, Г.ТС.Цибиков нар юм.
Агван Доржиев бол бурхны (буддын) шашны томоохон сургаалтан, шинэтгэгч,
диплєматч бєгєєд бусад нь нэртэй эрдэмтэд соён гийгvvлэгчид, нийгмийн
зvтгэлтнvvд билээ. Буриадын народникууд нийгмийн хурц зєрчлийг газрыг
тэгшитгэн хуваарилах хийгээд хєрєнгийн дагуу алба ноогдуулах замаар
шийдвэрлэж болно гэдэгт итгэж байлаа. Буриадын народникуудын vзэл сурталд
шашны асуудал гол абир эзэлж байв.
Байгалын арын нутагт (Забайкальск) буй дацангууд зєвхєн шашны vйл
ажиллагаа явуулаад зогсохгvЙ боловсрол, ном хэвлэл, дvрслэх урлагын тєв
бєлж байсан юм. Шарын шашны (ламайзм) ёс горим, дэг жаягаар буриадvvд
єдєр тутмынхаа амьдралын бараг бvхий талыг зохицуулж иржээ. Бурхны
шашин зєвхєн vндэсний соёлын салшгvЙ хэсэг тєдийгvЙ vндэсний эв
нэгдлийн гол хvчин зvйл болно гэж народникууд шашны уламжлалыг авч
vзжээ. Буриадvvд бvрэн эрхт нутаг дэвсгэрийн vндсэн дээр нэгдэхээсээ илvv
шашны эв нэгдлийн далбаан доор нэгдэх нь хамаагvЙ хялбар гэж тэд vзэж
байлаа. Ж.Цэвээн (1880-1937), Базар Барадин (1878-1937), Агван Доржиев
(1853-1938) нар шашныг буриадын vндэстний соёлын сэргэн мандалтын гол
хэрэгсэл болно гэдэгт итгэж байсан юм. Тэдний энэхvv санааг олон тvмэн дэмжин
хvлээн авчээ. Иймээс 20 зууны эхний жилvvдэд баруун буриадуудын дунд
бурхны шашинд шилжих давалгаа єнгєрч, шинээр сvм дуган, дацан барих
барилгын ажлыг Эхирит, Нугат, Ольхонд єрнvvлжээ. Улмаар тэд Ардын гэгээрлийн
яаманд буриадын сургуулиудад бурхны шашны сургаалыг дэлгэрvvлэх,
мєнгєл-бvриад хэлээр сургах vндэсний сургуулиудыг байгуулахыг зєвшєєрєх,
эдгээр сургуvлд хvvхэд сургах лам багшийг залах эрхийг буриадын олон нийтэд
єлгєх зэрэг шаардлага тавьж байлаа.
Шашны тухай асуудал ”баруунтныхан” болон народникчуудын хоорондын
ширvvн зєрчлийн гол шалтгаан болж байсан юм. Эхнийх нь капиталист
хєгжлийн vед буриадын ард тvмний нийгэм соёлын сэргэн мандалтын
харьцаанд єєрийн гутрангуй vзлээ нуухгvй байхад, нєгєє хэсэг нь Сибирийн
ард тvмний vндэсний соёл болоод ахуйн онцлогын капитализм хvчээр устгаж
чадахгvй гэж vзэж байв. Хэрвээ бурхны шашин Байгалийн арын (Забайкальск)
нутгийн буриадуудын уламжлалт шашин байсан бол Эрхvv мужийн уламжлалт шаахин
нь бєє мєргєл байлаа. Yvнээс гадна Эрхvv мужид vнэн алдартны шашинд
оруулах явц нилээд гvнзгийрч, буриадуудын оюуны болоод ахуйн амьдралд
vлэмж єєрчлєлт оржээ.

3.Бvриад-мєнгєл улс байгуулагдсан нь

1917 онд хаант засгийг тvлхэн унагаахаас ємнє Сибирийн хязгаарын нутаг
дэвсгэрт биеэ даасан большевик байгууллага нэг ч байсангvЙ. 1917 оны 3
дугаар сард Дээд-Yдэд тийм байгууллага анх байгуулагдаж, хавар гэхэд 200
гишvvнтэй болсон байв. Мєн vйлдвэр худалдааны газруудад vйлдвэрчний
байгvvллага бий болжээ. Тройцкосавскд vйлдвэрчний 6 байгууллага vvсээд
байлаа. 1917 оны хавар Буриадад тариачны хєдєлгєєн гарчээ. Мєн оны эхний
хагаст ажилчин тариачны холбоо бvрэлдсэн байна. Энэ vед буриадын ард
тvмний vндэсний хєдєлгєєнд ардчилсан хувьсгалын чиглэл хvчтэй болж
иржээ. Энэ чиглэлийг хєгжvvлэхэд 1918 оны эхээр байгуулагдсан буриадын
ядvvчvvд, суралцаж буй залуусаас бvрдсэн большэвик бvлэг их vvрэг
гvйцэтгэсэн юм. Энэ бvлэгт М.М.Сахьянова, М.Н.Ербанєв, Г.Г.Данчинов,
С.Х.Николаев, Ф.М.Осодоева зэрэг бусад хvмvvс багтаж байлаа. Мєн Байгалын
арын нутагт ирсэн хувьсгалч уур амьсгалаар цэнэглэгдсэн казакууд тэргvvлэх
vvрэг гvйцэтгэж байжээ. 1918 оны нэг хоёрдугаар сараас Буриадад Зєвлєлт
засгийг бэхжvvлэх байгууллагуудыг большевикжvvлэх ажил эхэлсэн юм. Зєвлєлт
засаг Буриадын єргєн олон хvн ардыг єєрийнхєє талд татан оруулахыг
эрмэлзэж байв. Гэвч зєвлєлт засгийн vйл ажиллагааг эсэргvvцэгчидтэй
тvлгарчээ. 1917 оны сvvлчээс хувьсгалыг эсэргvvцэгч дотоод гадаадынханы
гол тулгуур нь атаман Семенєв болж байв. Атаман Семенєвын бvлгийг Хятад,
Англи, Франц, Японы зvгээс дэмжиж эхэлжээ. Семенєвын анхны аян болох
“Манжуурийн онцгой бvлэг” –ийг байгуулсан байна. Тэд Мациевская, Дарасун
болон Манжуурын тємєр замын станцыг эзэлж авсан нь Сибирийн тємєр замд
ноцтой аюул учруулжээ. Атаман Семенєвын довтолгооноор Байгалын арын
(Забайкальск) нутгийн засгийн бvх эрх тvvний гарт орлоо. Семенєв бvр
эхнийхээ vйл ажиллагаагаараа нутгийн ардыг єєртєє татаж, дэмжлэг авч
чаджээ. Тvvний тавьсан болзол: Нэгдvгээрт, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн
хvваарилалт хийх. Хоёрдугаарт, зєвлєлт засгийн хєрєнгє хураалттай холбогдсон
бvх тунхаглалыг єєрчлєх. Гуравдугаарт, урьд ємнє зєвлєлт засагт хураагдсан
бvх газрыг сvм дугана дацанд эргvvлэн єгч, буриадын сургуулиудад бурхны
шашны номыг сургалтын зайлшгvЙ хєтєлбєрт оруулах. Дєрєвдvгээрт,
vндэсний хєдєлгєєнийг дэмжих зэрээг арга хэмжээ байлаа. Хэдийгээр тэр ийм
нааштай арга хэмжээ авахыг оролдсон боловч улс тєр, эдийн засгийн цаашдын
vйл ажиллагаандаа болон балмад vйлдлээрээ зєвхєн зєвлєлт засгийн
тєлєєлєгчдийн эсрэг тєдийгvй ард тvмний эсрэг хандах болсон.
Иргэний дайны явцад vндэстэн хоорондын хагарал тэмцэл хурцдаж, Сибирийн
нутаг дэвсгэрт цагаантан, улаантны аль аль нь ард тvмнийг цэрэг татлага,
хvнс нийлvvлэгч болгон тvйвээж байлаа.
1918 оны 11 дvгээр сард хувьсгалын эсэргvv нартай тэмцэх Оросын коммунист
намын нуц хороо Байгаль орчмын нутагт (Прибайкальск) байгуулагдав. Мєн
партизаны бvлгvvд ч байгуулагджээ. П.Аносовоор удирдуулсан Алханайскийн
партизаны бvлэг, Тvнхэн, Ангарск аймгуудад В.Трэтьякєв болон
Н.Каландрашвилийн бvлгvvд vйл ажиллагаа явуулж байв.
Хаант Оросын засгийн газар унаж хvч суларсан энэ байдлыг буриад-мєнгєл,
барга, євєр монголын ноёд ашиглаж, Буриад, Ар Євєр Монгол, Барга, Хєх
нvvрын монголчууд зэрэг угсаатны оршин суудаг газрыг багтаасан “их Монгол
улс” байгуулах тєлєвлєгєє дэвшvvлжээ. Цагаантны атаман генерал
Г.М.Семенєв буриад, барга, євєр монголын vндэсний эрх чєлєєний
тэмцэгчидтэй холбоо тогтоож, тэднийг єєртєє татах, Манжуур Монголын талаар
идэвхтэй бодлого явуулж байсан Япон улстай харилцаж дэмжлэг авахыг оролдож
эхэлсэн нь Их Монгол улс байгуулахын тєлєє хєдєлгєєн єрнєхєд тvлхэц болсон
юм.
Семенєв Японы тvрэмгийлэгчдээс мєнгє, зэр зэвсэг авч японы зєвлєх
нараар хvрээлvvлэн, тэднээс єгсєн vvрэг даалгаврыг биелvvлэх гэж мэрийн
зvтгэж эхэлжээ. 1919 оны 2 дугаар сард Чита хотод Их Монгол vзэлтний хурал
болж, Євєр Монгол, Барга, Байгалын арын (Забайкальск) нутгийн хvн амын
тєлєєлєгч нийлсэн 16 хvн оролцов. Харин Ар Монголоос тєлєєлєгч ирээгvй
vчир нь Ар Монгол дундад иргэн улсын цэргийн хяналтанд ороод байсантай
холбоотой юм. Их хурлын албан ёсны ажиллагаанд Японы хошууч Сузуки,
атаман Семенєв нар оролцжээ. “Их Монгол” улсыг байгуулах энэ хєдєлгєєндєє
шарын шашны ихээхэн нєлєєтэй лам нарын нэг Хєх хотын нэйс гэгээн
Мэндбаяр мєн дотоод Монгол, баргын зарим ноёд, буриадын vндсэрхэг vзэлт
зарим хvмvvсийг элсvvлжээ. Мэндбаяр их хурал нээж товч vг хэлэхдээ:
“Чингис хааны vед бvх монгол аймаг бvхэл нэг байснаа монголчууд сулран
доройцоны улмаас тэдний зарим нь хятадын захиргаанд, нєгєє зарим нь орос
улсын захиргаанд орсон билээ. Одоо vед бvх монгол аймгийг нэгэн улс болгон
шинээр нэгтгэх аятай боломж бий болж байна” гэжээ. Тус их хурлаас Буриад,
барга, Ар Євєр Монгол тус бvрд нь єєртєє засах эрхтэйгээр холбооны улс
болгон нэгтгэж, биеэ даасан Монгол улсыг зохион байгуулах тухай тогтоол
гаргав. Дээрхи хурлаас байгуулсан “Их Монгол” улсын тvр засгийн газар дэлхийн
єлєн нийтэд хандаж гаргасан тунхаглалдаа Их Монгол улс байгуулах vндэсний эрх
чєлєєний хєдєлгєєнийг дэмжин Их Монгол улс байгуулах явдал зайлшгvЙ
гэдгийг учирлан тайлбарлажээ.
Бvриадын тэргvvлэгчид энэ хєдєлгєєнийг оросчлогдохын эсрэг тэмцлийн хэлбэр
бєлгєж хvлээн авсан бол євєр Монголын удирдагчид мєн хятадчилахтай
тэмцэх хэрэгсэл болгожээ.
Нармай Монгол буюу Их Монголын энэхvv vзэл монгол угсаатнаа нэгтгэж, эрх
чєлєє тусгаар тогтнолоо олж тєр улсаа сэргээн мандуулах уриан доор бvх
мєнгєлчvvдыг нэгтгэх vзэл санаа байсан юм.
1920 оны 3 сараас Байгаль орчмын (Прибайкальск) нутгийн хєдєлмєрчдиийн их
хурлыг зохион байгууах ажил эхлэв. 4 сарын 6-нд их хурал дэлхийн бvх ард
тvмэн, засгийн газарт хандаж тусгаар тогтносон ардчилсан Алс Дорнодын Бvгд
Найрамдах Улс (АДБНУ) байгуулах тухай тунхаглал гаргажээ. Энэ улсад Байгалийн
арын (Забайкальск) нутаг, Амар, Сахалин, Камчатк мужийн болон тємєр замын
дагуух газруудыг багтааж 1920 оноос нийслэлийг Чита хотоор товлов. Тийнхvv
хєрєнгєтний ардчилсан шинжтэй, гэхдээ коммунисы удирдлагатай Бvфэрийн буюу
“бамбай” улс байгуулагдсан юм.
1921 оны хавар АДБНУ-ын бvрэлдэхvvнд Буриад-мєнгєлын автономит муж
байгуулагдав. Эл мужид баргужин, хори, чикой зэрэг аймгууд багтан оржээ. Мєн
єны 10 сард ЗСБНХОУ-ын бvрэлдэхvvнд Буриад-мєнгєлын автономит хоёр дахь муж
байгуулагдан тvvнд тvнхэн, бохан, алаар, эхирит-бvлагат, сэлэнгэ зэрэг аймгийг
багтаажээ. Энэ vед мужийн нийт хvн ам 185192, vvний 70% ийг буриадvvд эзэлж
байв.
Байгалын арын (Забайкальск) нутгийн хvн амыг vндэстний бvрэлдэхvvнээр
засаг захиргааны янз бvрийн нэгжид хувааснаар буриад , орос хvн амын
хоорондын харьцаа муудав. Энэ vед АДБНУ-ын бvрэлдэхvvнд орсон Байгаль
орчмын (Прибайкальск) нутгийн ардад юуний ємнє цэрэг-vлс тєрийн зорилго
чухал байлаа. Учир нь атаман Семенєвын тєлєвлєгєєг хэрэгжvvлэх гэсэн барон
Унгэрний балмад ажиллагаа ард олны байдлыг улам хvндрvvлж нутгийн ардуудыг
тvйвээж байв. Энэ бvхнээд дайжиж Хєвсгєл, Булган, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнодын
залгаа нутгиийн хори, агийн буриадvvд мєн хэсэг хэсгээрээ Монголд орж иржээ.
Барєн Унгэрн эхлээд Тройцкосавск руу, дараа нь Дээд-Yд рvv дайрах зорилго
тавьжээ. ЗСБНХОУ-ын улаан арми, АДБНУ-ын vндэсний арми болон Монголын тvр
засгийн газрийн ардын журамт цэргийн нэгдсэн хvчээр Унгэрний бvлгийг бут
цохихоор бэлтгэж байв. Гэтэл Унгэрний цагаантнууд дээрхи зорилгоо
шийдвэрлэхгvйгээр монголын нутаг дэвсгэрийн гvн рvv нэвтрэн оржээ. 1921 оны
7 дугаар сард Унгэрн Буриадын нутагт дахин довтолж хэд хэдэн газрыг эзлээд
Галvvт нуурт хvрчээ. Хоёр дахь аян моон бvтэлгvйтэж барон Унгэрн єєрєє
баригдаж Унгэрний “Азийн морин дивиз” болон цагаантны vлдэгдэл цэргvvд бут
цохигджээ.
Ийнхvv Алс Дорнодод vлдсэн сvvлчийн цагаантныг устгаж, 1922 оны 10 дугаар
сар гэхэд “Бамбай” улс цаашдаа оршин тогтноход ач холбогдолгvЙ болж, байр
сууриа алджээ.
1922 оны 11 сарын 14-нд АДБНУ-ын ардын хурал хуралдаж, ЗСБНХОУ-ын
бvрэлдэхvvнд АДБНУ-ыг оруулах тухай шийдвэр гаргаснаа зарлав. Байгалийн арын
(Забайкальск) нутгийн хvн амын шаардлагаар Буриад-мєнгєлын автономит мужийн
засгийн эрхийг буриад-мєнгєлын хувьсгалт хороонд шилжvvлсэн байна.
1922 оноос ємнє Буриадын улс ардын аж ахуйг сэргээх ажил зєвхєн ЗСБНХОУ-ын
автономит мужийн хvрээнд хийгдэж байв. Дайны жилvvдэд тариалангын талбай,
бэлчээр газар хомсдож 1916-1920 онд зєвхєн Тvнхэн аймагт 50%-иар, Сэлэнгэ
аймагт 74%-иар буурчээ. Баруун дєрвєн аймагт малын тоо толгой 15,3%-иар
хєрєгдсєн байна. Сэлэнгэ аймагт хvндээр тусч адуу 48%-иар, бод 45%, бог
53%-иар хорогджээ. Эдийн засгийн шинэ бодлогийн шилжилтийн vед худалдаа
наймаа сэргэж эхэлжээ. ЗСБНХОУ-ын Буриад Монголын автономит мужийн хоршоодын
холбоо 1922 онд сууриа тавьж, тvvнд 55 хоршоолол элсэн, мах, ноос, арьс vс
гэх мэт бусад олон зvйлийг бэлтгэн нийлvvлэх ажил эрхлэн явуулжээ. Гар
vйлдвэр, дархан, мужаан, засварын газрууд бvгд хоршоололд шилжсэн байна.
Энэ бvхэн нь тариалангын талбай, малын тоо толгойг єсгєхєд нааштай vр
дvнгээ єгч хєдєє аж ахуй хєл дээрээ босоход хувь нэмэр орууллаа.
1923 оны 1 сарын 2-нд ЗСБНХОУ-ын vндэсний асуудал эрхэлсэн Ардын
Комиссаруудын газрын хурлаар Зєвлєлт Социалист Бvгд Найрамдах Автономит
Буриад-Мєнгєл улсыг байгуулах асуудлыг авч хэлэлцэв. Мєн оны 5 сарын
30-нд Бvх Оросын тєвийн гvйцэтгэх хороо, Дорнод Сибирь, Алс Дорнодын
Буриад-Мєнгєлын мужийг нэгэн автономит улсад нэгтгэн Зєвлєлт Социалист Бvгд
Найрамдах Автономит Буриад-Мєнгєл улс байгуулах тухай шийдвэр баталж,
нийслэлийг нь Дээд-Yд хот болгожээ. Улмаар Буриад-мєнгєлын шинэ хилийг
тогтоох тусгай комисс байгуулан 1923 оны 8 сарын 1 ны дотор хилийн дээсийг
тєгтєєж батлуулахыг тус комисст даалгасан тогтоол гаргаад буриад-мєнгєл болон
орос хэл тус бvр БН улсын нутаг дэвсгэрт тэгш эрхтэй vйлчилж болно гэжээ.
Бvриадын хошуу, сум, гацаанд буриад-мєнгєл хэлээр аймаг улсын хэмжээнд бол
хоёр хэлээр албан хэрэг явуулах болов. “ЗСБНАБМУ-ын тєрийн байгууллын
тухай” зарлиг баталсан ба 1923 оны 12 дугаар сард ЗСБНАБМУ-ын зєвлєлvvдийн
анхдvгаар хурал хуралджээ.

4.Бvриад болон Монгол улсын эрт эдvгээгийн харилцааны тойм

Буриад болон монголчууд нь єнє эртнээс харилцаатай угсаа гарал нэгтэй ахан
дvvс билээ. Энэ хэсэгт буриад ба монголчуудын харилцааны хооронд гарч
байсан vйл аывдлын тоймоос єгvvлье. Тухайн цаг vеийн улс тєрийн байдлаас
болж хил орчмын бурайд-монголчууд шилжин нvvдэл хийх явдал их байжээ.
Тvхайлбал манжийн дарлалаас зугтан орост нvvн одсон монголчуудыг халх нутагт
нь буцаахыг тушааж байсан боловч олонхи нь тэр тушаалыг дагасангvЙ
єрєсын харьяат болцгоожээ. Учир нь Байгалийн ємнєх орос, буриад нар тэднийг
найртайгаар угтан авч бэлчээр нутаг олгосон ба тэд ч тэнд идээшлийг олсон
бололтой. Тэгээд барга, халх, синьцзян, ховдын хязгаараас Байгалийн ємнvvр,
ємнєт Сибирт монголчууд удаа дараа нvvн очицгоожээ. Орост нvvгсдийн нэг нь
жишээлбэл халхын Андагай ноён харьяат 1000 єрхийг дагуулан Орост очжээ.
Тvvний хvv Амар оросын хэлмэрч болж, 1727 онд Оросын элчин хийж, Буурын
гэрээ байгуулахад байлцжээ.
1727 онд Манж, Орос хоёр улс Хиагтад буурын гэрээ байгуулж, албан ёсоор халх
Монгол; Оросын хил хязгаарыг тогтоож, Орос-Хятадын хооронд харилцан
худалдаа хийх асуудлыг шийдвэрлэжээ. Энэ гэрээ хэлэлцээ ёсоор Орос-хятадын
худалдааг Хиагт, Чуулалт хаалга, Бээжинд тус тус явуулахаар тогцон юм.
18 зууны тэргvvн хагаст Хиагтын худалдааг vл ялих шалтгаанаар байн байн
хааж байсан боловч хил орчмын монголчууд хил даван удаа дараа худалдаа хийж
байжээ.
19 зууны 90-ээд оны vед тавьсан Сибирийн тємєр зам Монгол, Орос улсын
худалдааны хєгжилд их vvрэг гvйцэтгэж Монголын зах зээлийг Орост ойртуулан
холбож, худалдааны хэмжээг нэмэгдvvлж, Ар Монголыг дэлхийн зах зээлд тvргэн
татагдан ороход нь тус болжээ. Монгол-Оросын худалдааны нийт гvйлгээ
1861-1900 он хvртэл 80 дахин єсч, Сибирийн тємєр зам тавимагц уг худалдаа
улам єсєн нэмэгдсэн юм.
Буриадын сэхээтнvvд 1921 оны Монгол ардын хувьсгалд идэвхтэй оролцсоны дээр
манай оронд дэвшилт соёл тvгээхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан билээ. Бvр
хvвьсгалаас ємнє 1911-1921 он хvртэлх хугацаанд Монголд орчин цагийн сонин
хэвлэлийн эх vvсвэр гарч хэвлэлийн бэлтгэл суурь тавигдаж байлаа. 1913 оны 3
сарын 5-нд “Шинэ толь” хэмээх сэтгvvл, 1915 оны 9 сарын 1-ээс “Нийслэл
хvрээний сонин бичиг” гэдэг сонин Хvрээнд тус тус нийтлэгдэн гарчээ. Эдгээр
хэвлэлийг vvсгэн гаргах vйлст Ж.Цэвээн (1880-1937) тэргvvтэй ардчилсан
дэвшилт vзэлтэй буриад сэхээтэн их vvрэг гvйцэтгэж байв. 1912 онд Монголын
засгийн газрын тєлєєлєгчид Оростой гэрээ хийхээр Петербvрг хотноо очиход
тэр орчуулагчаар оролцон, тэнд байхдаа гадаадын бусад орны элчин
сайдvvдтай харилцаа тогтоон улмаар Монголын тусгаар тогтнолыг олон улсаар
хvлээн зєвшєєрvvлэх талаар хєєцєлдєж байжээ. Мєн 1915 оны Хиагтын гурван
улсын хэлэлцээрт монголын талаас бусдын хамт Ж.Цэвээн, Цогт Бадамжав нар
эх зохиогч, орчуулагчаар ажиллажээ.
Эрхvvгийн ойх сургуулийн энхны сектєр М.М.Рубенштэйний хувийн фондод буй
1919 оны 3 сарын 30 ны єдєр Ж.Цэвээн єєрийн гараар бичсэн илтгэх
хvvдаснаа “Дорнодахины салбарын оюутнуудад монгол хэл эзэмшvvлэх, аман
зохиол, угсаатны зvйн эх материал цуглуулах, нvvдэлчдийн ахуй амьдралтай
ойртон танилцах зорилгоор оюутнуудыг зуны амралтаар нь Монголд явуулж
томилолтоор ажиллуулах” хvсэлт тавьсан бєгєєд таван оюутныг нийслэл хvрээ,
Хєвдын хязгаарт илгээхийг зєвшєєрч, ректєр єєрийн гарын vсгээ зурж,
тамгаа даржээ.
1920 оноос Ж.Цэвээн Коминтерний Алс Дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын
газарт ажиллаж байхдаа Монголын Ардын хувьсгалын хєдєлгєєнд оролцсон юм.
1921 оны 3 сарын 1-нд Дээд Шивээд болсон Монгол Ардын намын анхдугаар их
хуралд оролцсон 26 хvний нэг нь Цэвээн байв. Тэр МАН-ын анхны мєрийн
хєтєлбєрийг боловсруулахад оролцож, тус их хуралд хэлэлцvvлжээ. Монголд
ардын хувьсгал ялсны дараа Ж.Цэвээн Монголын засгийн газрын болон Ардын
намын удирдах бvрэлдэхvvнд оржээ. Ж.Цэвээн Монгол улсыг хєгжvvлэх єєрийн
vзэл баримтлалаа боловсруулсан тєдийгvй 1924 оны БНМАУ-ын анхдугаар vндсэн
хvvлийг бичиж боловруулсан хvний нэг юм. Тэрээр халх Монголыг євєр Монгол,
Буриад, Халимаг болон Синьцян, Тувагын монголчуудтай нэгтгэж, монголчуудын
оршин тогтнох тvvхэн бvс нутгийг сэргээхийг сануулан тус орныг Япон,
Хятад, Оросын нєлєєнєєс vл хамаарах жинхэнэ бие даасан, тусгаар тогтносон,
vндэсний нэгдмэл улс болгох vзэл баримтлалын талаар сонинд бичиж байв.
Ж.Цэвээн Монголыг Швэйцарын vлгэр жишээгээр тєвийг сахисан улс болох
хэрэгтэй гэж vзэж байв.
Ж.Цэвээний бичсэн “Орчлон ертєнцийн байдал” ном 20-оод оны дунд
сургуулийн сурах бичиг, гарын авлага болж байжээ. Тvvний бичсэн “дархад,
хєвсгєл нуурын урианхай, дєрвєд, хотон, баяд, єєлд, мянгад, захчин,
торгууд, цахар, дарьганга, алтайн урианхай, хасаг ардын гарваль vндсэн
байдлын тухай єгvvлэл” номын гар бичмэл УНН санд бий бєгєєд 1934 онд
Улаанбаатарт хэвлvvлжээ. Мєн “17-р зууны vеийн монгол тvvхийн ойллого”
номоо 1936 онд Зєвлєлтєд орос хэлээр хэвлvvлээд дараа нь англи хэл рvv
єрчvvлсан байна. Yvнээс гадна “Байгаль орчмын бури

Добавлено: 18.04.06, 09:22 +0000

Удуит,мои аплодисменты!

Добавлено: 08.06.06, 17:41 +0000

да, Удуит прав. небольшое дополнение:

Бурятами изначально звались жители Прибайкалья. Имя это древнее, и корня в современном бурятском языке не имеет. Зато можно найти параллели в языке, называемом сейчас «древнетюркским», а, по сути – в языке древних телесцев, предков и тюрок, и монголов, и большинства народов Южной Сибири. «Бури» на этом языке – волк, «ат» - лошадь. Как предположение, можно перевести имя Байкальского народа «волкоконные» - те, кто имеют коней, подобных волкам

Обсуждаемое